ارگ بم در استان کرمان و بزرگترین سازه خشتی جهان و میراثی برخاسته از دل زلزله بکه در لیست میراث جهانی ایران در یونسکو ثبت شده است.
بزرگترین ارگ خشتی
ارگ بم کرمان بزرگترین سازه خشتی جهان، شاهکار معماری کویری و اسطوره مقاومت است. ارگ بم، که به حق لقب «بزرگترین سازه خشتی یکپارچه در جهان» را یدک میکشد، نه تنها یک بنای باستانی، بلکه نمادی زنده از تمدن و هویت ایرانی در دل کویر لوت است.
این دژ شهر عظیم، در استان کرمان و در مسیر حیاتی جاده ابریشم قرار گرفته و برای بیش از دو هزاره، نقطه تلاقی تجارت، فرهنگ و دفاع در فلات مرتفع ایران بوده است.
ثبت این مجموعه با وسعت تقریبی ۲۰ هکتار در فهرست میراث جهانی یونسکو، مهر تأییدی بر اهمیت بیبدیل آن در تاریخ معماری جهان است.
مقاله حاضر به صورت جامع و عمیق، تمام ابعاد این شاهکار خشتی، از ریشههای تاریخی تا معماری شگفتانگیز و داستان مقاومت آن در برابر بزرگترین زلزله قرن، را مورد بررسی قرار میدهد.
قدمت و ریشههای تاریخی این سازه سترگ به روشنی گویای تاریخ پرفراز و نشیب جنوب شرقی ایران است. شواهد باستانشناسی، بنیانگذاری هسته اولیه این ارگ را به دوران هخامنشیان (حدود قرن ششم تا چهارم پیش از میلاد) نسبت میدهند.
هدف اصلی از ساخت آن، ایجاد یک استحکامات دفاعی مستحکم و نقطه کنترل استراتژیک بر مسیرهای تجاری بود. توسعه چشمگیر ارگ در دوره اشکانیان آغاز شد و در زمان ساسانیان به اوج خود رسید و دیوارهای جدید و استحکامات اصلی تکمیل گردید.
در این دوران بود که ارگ بم به عنوان یک شهر کامل با کارکردهای نظامی، مسکونی و تجاری، شکل نهایی خود را گرفت. اوج شکوفایی و شهرت ارگ به قرون اولیه اسلامی، بهویژه از قرن هفتم تا یازدهم میلادی، باز میگردد؛ زمانی که بم به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه و تولید پارچههای مرغوب ابریشمی و نخی، به یک مرکز تجاری و اقتصادی مهم در منطقه تبدیل شد.
معماری ارگ بم، شاهکاری از مهندسی بومی کویر، بر اساس تقسیمبندی دقیق فضایی و سلسله مراتبی حکومتی شکل گرفته است.
این شهر خشتی از دو بخش اصلی تشکیل شده است که هر یک وظایف متفاوتی را بر عهده داشتند: بخش رعیتنشین (سفلی) و بخش حکومتی (علیا). بخش رعیتنشین که در ارتفاع کمتری قرار داشت، محل زندگی عموم مردم بود و شامل کوچههای پر پیچ و خم، خانههای مسکونی بهمپیوسته، کارگاهها و مهمتر از همه، بازار اصلی میشد که شاهراه حیاتی اقتصادی شهر بود.
در این بخش، بناهای مذهبی نیز جای داشتند؛ از جمله مسجد جامع که یکی از اولین مساجد ساخته شده در ایران پس از ورود اسلام محسوب میشود، و زورخانه و حمام عمومی که نشانگر زندگی اجتماعی فعال در این شهر محصور است.
بخش حکومتی که بر فراز بلندترین نقطه ارگ قرار داشت، شامل قلعه اصلی، عمارت چهار فصل (محل زندگی حاکم و صدور احکام)، پادگان نظامی عظیم، اصطبلها و انبارهای آذوقه بود.
سازندگان از خشت خام، گل رس و کاه به عنوان تنها مصالح اصلی استفاده کردهاند، که نشان دهنده درک عمیق آنها از ویژگیهای اقلیمی و بهرهگیری از منابع محلی است.
سیستم دفاعی ارگ نیز با دیوارهایی به ارتفاع ۶ تا ۷ متر و دربرگیرنده حدود ۶۷ برج دیدبانی و یک خندق عمیق، ارگ را به یک دژ تقریباً تسخیرناپذیر تبدیل کرده بود.
سیستم آبرسانی و قناتهای تاریخی، شاهرگ حیاتی واحه بم، یکی از جنبههای اعجابانگیز چشمانداز فرهنگی این منطقه است.
حیات در واحه خشک بم، به استفاده هوشمندانه از قناتها وابسته بود؛ کانالهای زیرزمینی که آب ذوبشده از کوههای جبال بارز را به شهر و مزارع نخلستانهای اطراف هدایت میکردند.
بم، برخی از قدیمیترین شواهد سیستم قنات در ایران را حفظ کرده است که این فناوری بیش از دو هزار سال در این منطقه فعال بوده است.
این سیستم تنها یک شاهکار مهندسی نبود، بلکه یک نظام اجتماعی دقیق را نیز ایجاب میکرد که بر اساس آن تقسیم عادلانه آب و نگهداری از قناتها، وظایف مشخصی برای ساکنان به همراه داشت که این امر در معیار (v) ثبت جهانی یونسکو به عنوان تعامل برجسته انسان و طبیعت در محیط بیابانی مورد تأکید قرار گرفته است.
پادشاهان و حاکمان مختلف در طول تاریخ، تأثیرات متفاوتی بر ارگ گذاشتند. پس از تصرف ارگ توسط یعقوب لیث صفاری و تأسیس حکومت صفاریان، این دژ به یک پایگاه سیاسی مهم تبدیل شد.
در دوران صفویه، ارگ و شهر بم توسعه یافت و نخلستانها گسترش بیشتری پیدا کردند. اما در دوران زندیه و قاجار، ارگ بیش از پیش کارکرد نظامی یافت و به عنوان پادگان و زندان مورد استفاده قرار گرفت.
با افزایش جمعیت و تبدیل ارگ به محلی صرفاً نظامی، در اوایل قرن بیستم، شهر جدید بم در کنار ارگ قدیم شکل گرفت و ارگ تا سال ۱۹۳۲ میلادی به صورت پادگان فعال ماند و سپس به یک بنای متروک تبدیل شد.
زلزله فاجعهبار ۵ دی ماه ۱۳۸۲، نقطه عطف تلخ در تاریخ ارگ بم بود. این زمینلرزه مخرب با قدرت بالا، باعث ویرانی گسترده و تخریب حدود ۸۰ درصد از سازه خشتی ارگ شد.
اما همین فاجعه، توجه جهانی را به این میراث باستانی جلب کرد. ارگ بم در همان سال (۲۰۰۳ میلادی)، به طور همزمان در فهرست میراث جهانی یونسکو و فهرست میراث جهانی در معرض خطر ثبت شد.
این اقدام حیاتی، به دلیل ارزشهای فرهنگی و معماری بینظیر ارگ، مسیر را برای بازسازی گسترده و بینالمللی هموار کرد.
عملیات بازسازی، نه تنها تلاشی برای احیای یک سازه، بلکه نبردی برای حفظ اصالت معماری خشتی است و این تلاش گسترده، ارگ بم را به نمادی جهانی از مقاومت و احیای فرهنگی تبدیل کرده است.
امروز، ارگ بم با دیوارهای خشتی عظیم، عمارت چهار فصل ویران شده اما سربلند، و کوچههای خاموش خود، همچنان به عنوان یک سند تاریخی بینظیر، گردشگران و پژوهشگران را به سفری در اعماق تاریخ میبرد و گواهی بر توانایی انسان در خلق تمدنهای پایدار در سختترین محیطهای طبیعی است.
ثبت ارگ در یونسکو
ارگ بم و چشمانداز فرهنگی آن در یک محیط کویری و در لبه جنوبی فلات مرتفع ایران واقع شده است. ریشههای بم به دوره هخامنشی (قرن ۶ تا ۴ پیش از میلاد) برمیگردد.
اوج شکوفایی آن از قرن ۷ تا ۱۱ میلادی بود، چرا که در چهارراه مسیرهای تجاری مهم قرار داشت و به خاطر تولید پوشاک ابریشمی و پنبهای شهرت یافته بود.
تداوم حیات در این واحه (Oasis) بر اساس کانالهای آبیاری زیرزمینی، یعنی قناتها، استوار بود، که بم برخی از قدیمیترین شواهد آنها در ایران را حفظ کرده است.
ارگ بم بارزترین نمونه یک شهر مستحکم قرون وسطایی است که با استفاده از تکنیک بومی و لایههای گلی (چینِه) ساخته شده است.
- ارزش جهانی برجسته
مجموعه “ارگ بم و چشمانداز فرهنگی آن” در لبه جنوبی فلات مرتفع ایران، در استان کرمان، در جنوب شرقی ایران، و نزدیک به مرز پاکستان قرار گرفته است.
ارگ بم در ارتفاع ۱۰۶۰ متری از سطح دریا واقع شده است، در مرکز درهای که از شمال تحت سلطه کوههای کفوت و از جنوب تحت تسلط کوههای جبال بارز است.
این دره، چشمانداز فرهنگی وسیعتر شهرستان بم را تشکیل میدهد. فراتر از این کوهها، دشت لوت وسیع در مرکز ایران قرار دارد.
آب کوههای جبال بارز، رودخانه فصلی پشت رود را تأمین میکند که در حاشیه شهر بم، بین ارگ بم و قلعه دختر جاری است.
رودخانه چلخونه و شاخههای آن آب را از بخشهای مرکزی رشته کوه جبال بارز جمعآوری میکنند. این رودخانه اکنون به سمت شمال شرقی میرود، اگرچه قبلاً از طریق شهر بم جریان داشت تا اینکه با یک سد به مسیری جدید منحرف شد که در شمال غربی شهر بم به پشت رود میرسد. آب کوههای کفوت نیز حوزه آبریز را تأمین میکند.
- تاریخچه و اجزاء
ریشههای ارگ بم، (Arg-e Bam)، را میتوان به دوره هخامنشی (قرن ۶ تا ۴ پیش از میلاد) و حتی قبلتر از آن ردیابی کرد. اوج شکوفایی این ارگ از قرن ۷ تا ۱۱ میلادی بود، که در چهارراه مسیرهای تجاری مهم قرار داشت و به خاطر تولید پوشاک ابریشمی و پنبهای شناخته میشد.
این ارگ، که شامل بخشهای حکومتی و منطقه مسکونی مستحکم است، کانون مرکزی یک چشمانداز فرهنگی گسترده را تشکیل میدهد که با مجموعهای از دژها و ارگهای دیگر، که اکنون ویران شدهاند، مشخص شده است.
تداوم حیات در این واحه (Oasis) بر اساس کانالهای آبیاری زیرزمینی، یعنی قناتها، بود که بم برخی از قدیمیترین شواهد در ایران از آنها را حفظ کرده و همچنان تا به امروز فعال هستند.
ارگ بم بارزترین نمونه یک شهر مستحکم قرون وسطایی است که با استفاده از تکنیک بومی خشت و گل ساخته شده است؛ در ساخت آن از لایههای گلی (چینه)، آجرهای گلی خشک شده در آفتاب (خشت) و سازههای طاقدار و گنبدی استفاده شده است.
در خارج از منطقه اصلی ارگ بم، سازههای تاریخی حفاظتشده دیگری نیز وجود دارند که شامل قلعه دختر (حدود قرن ۷ میلادی)، آرامگاه امامزاده زید (قرن ۱۱-۱۲ میلادی)، آرامگاه امامزاده اسیری (قرن ۱۲ میلادی)، و سیستمهای قنات تاریخی و مزارع کشاورزی در جنوب شرقی ارگ میباشند.
بم و چشمانداز فرهنگی آن، نمونه برجستهای از یک سکونتگاه باستانی مستحکم است که در اطراف فلات مرکزی ایران توسعه یافته و گواهی استثنایی بر توسعه یک سکونتگاه تجاری در محیط بیابانی منطقه آسیای مرکزی است.
این سازه چشمگیر، بدون شک اوج و مهمترین دستاورد از نوع خود، نه تنها در منطقه بم بلکه در یک منطقه فرهنگی بسیار وسیعتر در غرب آسیا، محسوب میشود.
بم در یک منطقه واحه قرار دارد که حیات آن بر استفاده از کانالهای آب زیرزمینی، یعنی قناتها، استوار بوده و شواهدی از توسعه تکنولوژیک در ساخت و نگهداری قناتها در طول بیش از دو هزاره را حفظ کرده است.
برای قرنها، بم موقعیت استراتژیکی در جادههای ابریشم داشت و آن را به آسیای مرکزی در شرق، خلیج فارس در جنوب، و مصر در غرب متصل میکرد، و نمونهای از تعامل تأثیرات مختلف فرهنگی است.
چشمانداز فرهنگی بم یک نمایش مهم از تعامل انسان و طبیعت است و منبع غنی از کانالهای باستانی، سکونتگاهها و دژها را به عنوان نقاط عطف و شواهد ملموس از تحول منطقه حفظ کرده است.
معیارهای ثبت در یونسکو
معیار (ii): بم در چهارراه مسیرهای تجاری مهم در ضلع جنوبی فلات مرتفع ایران توسعه یافت و به یک نمونه برجسته از تعامل تأثیرات مختلف تبدیل شد.
معیار (iii): بم و چشمانداز فرهنگی آن، گواهی استثنایی بر توسعه یک سکونتگاه تجاری در محیط بیابانی منطقه آسیای مرکزی است.
معیار (iv): شهر بم، یک نمونه برجسته از یک سکونتگاه و ارگ مستحکم در منطقه آسیای مرکزی است که بر اساس استفاده از تکنیک لایههای گلی (چینه) همراه با آجرهای گلی (خشت) ساخته شده است.
معیار (v): چشمانداز فرهنگی بم، یک نمایش برجسته از تعامل انسان و طبیعت در محیط بیابانی با استفاده از قناتها است. این سیستم بر اساس یک نظام اجتماعی سختگیرانه با وظایف و مسئولیتهای دقیق استوار است که تا به امروز مورد استفاده قرار گرفته، اما اکنون در برابر تغییرات برگشتناپذیر آسیبپذیر شده است.
- تمامیت و اصالت (Integrity and Authenticity)
تمامیت (Integrity)
بم و چشمانداز فرهنگی آن، یک چشمانداز فرهنگی باستانی است که به صورت ارگانیک رشد کرده و از آن باقی مانده است. این میراث جهانی، بخش مرکزی واحه بم، شامل ارگ بم و منطقهای در امتداد گسل لرزهای بم را در بر میگیرد.
این منطقه شواهد تاریخی تکامل ساخت قنات از هزاره اول تا به امروز را در خود جای داده است. مجموعه ثبتشده و حریم حفاظتی آن، اندازه کافی دارند و ویژگیهایی که ارزش جهانی برجسته مجموعه را تأیید میکنند، از جمله عناصری که رابطه بین انسان و محیط را بیان میکنند، در بر میگیرند.
در ارگ بم، ساختارهای خشتی، فرمهای شهری و نوع ساخت و ساز را حفظ کردهاند که با وجود نیاز به مداخلات ناشی از زلزله، همچنان درجه بالایی از تمامیت را حفظ کردهاند.
طرح جامع شهری جدید برای شهر مدرن بم، که تا حد زیادی تحت تأثیر زلزله ۱۳۸۲ قرار گرفت، از الگوی خیابانهای سنتی و رویکرد کلی شهر باغ پیروی خواهد کرد تا شخصیت مجموعه حفظ شود.
چشمانداز فرهنگی زنده با تداوم استفاده و نگهداری از سیستمهای آبی تاریخی (قناتها) و ادامه کاربری زمینهای کشاورزی، سطح بالایی از تمامیت را حفظ کرده است.
رابطه بصری سنتی مجموعه مستحکم با محیط اطراف خود همچنان حفظ شده است. با این حال، چالشهایی در رابطه با توسعههای جدید در مناطق صنعتی و مسکونی در حومه شهر بم وجود دارد که برای حفظ این رابطه باید به درستی تنظیم و مدیریت شوند.
- اصالت (Authenticity)
این مجموعه ویژگیهای متعددی را حفظ کرده است که اصالت آن را تأیید میکند. در مورد بافت تاریخی، اگرچه فرسودگیهایی وجود داشت و مرمتهای جزئی بین سالهای ۱۹۷۶ تا ۲۰۰۳ انجام شد، اما این اقدامات از تکنیکها و مواد سنتی استفاده کردند.
زلزله ۱۳۸۲ باعث فرو ریختن بخشهای مختلفی از قسمتهای حکومتی و بخشهای بالایی دیوارهای دفاعی شد. با این وجود، بخش زیادی از بافت از دست رفته مربوط به مرمتهای مدرن بود. مواد و مصالحی که در سطوح قدیمیتر یافت شدهاند به خوبی حفظ شده و اکنون نمایان گشتهاند.
فرهنگ سنتی معماری و طرح شهری نیز حفظ شده است، از جمله تداوم در مهارت و دانش فنی برای ساخت و ساز معماری خشتی.
برای حفظ اصالت این مجموعه، مهم است که مداخلات از اصول و دستورالعملهای مناسب مرمت، مطابق با دکترین بینالمللی، و با در نظر گرفتن مصالح و تکنیکهای اصلی پیروی کنند.
محیط اطراف نیز بسیاری از ویژگیهای تاریخی را حفظ کرده است که حاکی از ادغام انسان و محیط زیست و سایر ارتباطات نمادین با چشمانداز طبیعی است.
برای حفظ اصالت این رابطه، مدیریت حریم حفاظتی و همچنین تدارکات لازم برای تداوم شیوهها و آیینهای تاریخی و عملکرد و استفاده مداوم از منطقه، نقشی حیاتی خواهند داشت.
- الزامات حفاظت و مدیریت
بم و چشمانداز فرهنگی آن از سال ۱۹۴۵، تحت قوانین ملی ایران (قانون حفظ آثار ملی، ۱۳۱۰ شمسی) و سایر ابزارهای کنترل قانونی و هنجارهای حفاظت مربوط به معماری و کنترل کاربری زمین، حفاظت میشوند. کاوشهای غیرقانونی در ایران ممنوع است.
مرجع اصلی مدیریت، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) است، که یک اداره مستقل بوده و با سایر مقامات ملی و محلی همکاری میکند و از برنامهای پیروی میکند که به طور منظم بهروزرسانی میشود.
مالکیت برخی از ساختمانهای فهرست شده در خارج از ارگ متعلق به سایر نهادهای دولتی است، اما تغییرات منوط به اجازه ICHHTO است.
مدیریت به ویژه شامل همکاری با سازمان اوقاف و امور خیریه، وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداریهای بم و بروات میشود. ICHHTO دو دفتر در منطقه دارد: دفتر منطقهای کرمان و دفتر “تیم عملیاتی” در بم.
در حالی که مجموعه ثبتشده در میراث جهانی عموماً یک منطقه باستانشناسی است، حریم حفاظتی شامل دو شهر بم و بروات و نخلستانهای مرتبط است.
حریم حفاظتی اول منطقه شهری مجاور ارگ را پوشش میدهد: هرگونه فعالیت ساختمانی یا تغییر در این مکان بدون اجازه و نظارت ICHHTO ممنوع است.
یک منطقه حفاظت چشمانداز گستردهتر در نظر گرفته شده است که کل شهر، مناطق آبیاری و مزارع کشاورزی در بم و بروات را پوشش میدهد و امکان کنترل کاربری زمین را فراهم میکند.
خط آسمان و مناظر ارگ تا زمانی که ارتفاع ساختمانها به ۱۰ متر محدود شود، حفاظت خواهد شد. فعالیتهای کشاورزی مجاز است به شرطی که به ساخت و سازهایی نیاز نداشته باشد که چشمانداز را مختل کند.
هرگونه معدنکاری یا استخراج معادن در صورت تأثیر بر دید کوههای قابل مشاهده از بم ممنوع است. تعادل بین نخلستانها و مناطق ساخته شده همانند قبل از زلزله حفظ میشود.
در پی زلزله ۱۳۸۲، تیمی از کارشناسان با هماهنگی دفتر خوشهای یونسکو در تهران و ICHHTO یک برنامه جامع مدیریت (۲۰۰۸-۲۰۱۷) تهیه کردند که میراث جهانی را پوشش میدهد و از طریق فرآیندی با مشارکت مقامات محلی شهرستان، پنج بخش و شهرداریهای بم و بروات تدوین شد.
طرح جامع شهری جدید برای بازسازی شهر بم، که در سال ۲۰۰۴ تهیه شد، به الگوی اصلی خیابانها احترام میگذارد. اقدامات حفاظتی و مدیریتی در این مجموعه باید حفظ و نمایش تمام ویژگیهای کلیدی ارگ و سایر بقایای معماری در مجموعه ثبتشده را تضمین کند.
مرمت و بازسازی جزئی عناصر منتخب باید بر اساس ارزیابی انتقادی از اعتبار شواهد مستند و میدانی باشد و مراقب باشد که تأثیر بر محیط باستانشناسی و طبیعی، تعادل موجود مجموعه را برهم نزند.
برقراری مجدد برخی از شرایط قبل از زلزله باید با کنوانسیونها و منشورهای بینالمللی مطابقت داشته باشد تا اطمینان حاصل شود که شرایط اصالت و تمامیت همچنان رعایت میشوند.
در عین حال، حفاظت و حمایت از میراث جهانی، نیازمند یک رویکرد متعادل برای اعطای جایگاه آن در فرهنگ زنده و سهم آن در هویت خاص بم، و همچنین ارزشهای مرتبط با تاریخ طولانی و پیچیده شهر و چشمانداز مرتبط با آن است.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: