میمند روستای باستانی سههزارساله در قلب صخرهها در استان کرمان است که همچنان زندگی در آن جریان دارد و در سال 2015 ثبت جهانی یونسکو شد.
روستای دستکند باستانی
روستای میمند، نگینی درخشان در دل کوه های پهناور ایران و یکی از شگفتانگیزترین سکونتگاههای باستانی بشر در سطح جهان است.
این روستای تاریخی که در استان کرمان و شهرستان شهربابک قرار دارد، نه تنها به دلیل قدمت باستانیاش مورد توجه قرار گرفته، بلکه به خاطر معماری منحصر به فرد «دستکند» که خانههایش را در دل صخرهها جای داده، شهرتی جهانی کسب کرده است.
ثبت جهانی میمند در یونسکو در سال ۲۰۱۵، مهر تأییدی بر اهمیت تاریخی، فرهنگی و معماری این روستای زنده است؛ میراثی که همچنان میزبان مردمی است که زندگی سنتی خود را در دامن طبیعت سنگی حفظ کردهاند.
چرا روستای میمند ثبت جهانی یونسکو شد؟
روستای میمند در تیرماه ۱۳۹۴ (جولای ۲۰۱۵) به عنوان نوزدهمین اثر تاریخی ایران و هفتمین منظر فرهنگی-طبیعی جهان، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. یونسکو این روستا را به عنوان «چشمانداز فرهنگی میمند» ثبت کرد که تأکیدی بر ترکیب بینظیر عناصر طبیعی (کوههای صخرهای)، معماری دستکند، و فرهنگ زنده و مستمر ساکنان آن است.
دلیل اصلی ثبت این اثر در یونسکو، نمایش بیواسطه و زنده تداوم زندگی و سازگاری انسان با محیط کوهستانی است. میمند یکی از معدود سکونتگاههای صخرهای دنیاست که زندگی در آن با وجود قدمت ۳ تا ۱۲ هزار ساله، هرگز متوقف نشده است.
این روستا نه یک موزه، بلکه یک جامعه زنده است که شیوه زندگی سنتی خود را حفظ کرده و نمادی از هوشمندی اجداد ایرانی در بهرهبرداری هوشمندانه از طبیعت است.
- معیارها و دلایل انتخاب میمند
معماری دستکند بینظیر: شاهکاری از معماری صخرهای که بدون استفاده از مصالح و تنها با کندهکاری در دل سنگهای رسوبی شکل گرفته است.
تداوم سکونت: زندگی در خانههای سنگی (کیچهها) برای هزاران سال تداوم داشته است.
منظر فرهنگی پویا: حفظ فرهنگ، زبان، آداب و رسوم، و نوع معیشت سنتی در کنار این معماری کهن.
جغرافیای صخرهای روستا
روستای میمند در استان کرمان و در فاصله ۳۸ کیلومتری شمال شرقی شهرستان شهربابک واقع شده است. این روستا در منطقهای مستقل و نیمهخشک، در انتهای درهای کمعمق و در ارتفاع حدود ۲۲۴۰ متری از سطح دریا قرار دارد.
موقعیت کوهستانی و اقلیم خاص این منطقه، باعث شکلگیری معماری دستکند (حجاری شده با دست) شده است. سنگهای آذرین موجود در منطقه، به نام «توُف»، نرم بوده و قابلیت کندهکاری داشتهاند، اما در برابر عوامل جوی مقاومت بالایی دارند. همین شرایط زمینشناسی، امکان ایجاد خانههای سنگی را فراهم کرده است.
نکته گردشگری: آب و هوای میمند به دلیل ارتفاع زیاد، در زمستانها سرد و در تابستانها معتدل است. بهترین زمان بازدید برای گردشگران، فصلهای بهار و پاییز است.
- راز معماری شگفتانگیز کیچهها (خانههای سنگی)
در روستای میمند، خبری از بناهای خشتی، آجری یا ساروج نیست. تمام خانهها، که در اصطلاح محلی به آنها «کیچه» گفته میشود، در دل صخرهها حفر شدهاند. این خانهها کاملاً دستکند هستند و هیچگونه ملاتی در ساخت آنها به کار نرفته است.
به طور کلی، میمند دارای حدود ۴۰۶ کیچه و بیش از ۲۵۶۰ اتاق است که در طبقه های مختلفی (اغلب ۲ تا ۵ طبقه) در دو سوی دره حفر شدهاند.
هر کیچه از یک تا چند اتاق و معمولاً یک اصطبل برای نگهداری دام تشکیل شده است.
- ویژگیهای کلیدی معماری کیچهها
ورودیها: ورودی کیچهها اغلب کوچک و کمعرض هستند تا از ورود سرما یا گرما جلوگیری شود.
عدم تقارن: اتاقها نامتقارن و نامنظم هستند، چرا که شکل نهایی آنها تابع سختی یا نرمی سنگ و شکل طبیعی صخره بوده است.
طاقچهها: در دیواره اتاقها، طاقچههایی برای قرار دادن وسایل، رختخواب یا ظروف کنده شده است.
دیرون (دیدون): در داخل اتاقها، فضایی برای ایجاد آتش یا پختوپز کنده شده است که به آن دیرون میگویند. دوده ناشی از این آتشدانها، سقف اتاقها را سیاه کرده که این سیاهی به مرور زمان نوعی عایق حرارتی ایجاد کرده و به پایداری خانهها کمک میکند.
حمام و آتشکده صخرهای: بناهای عمومی مانند حمام عمومی، مسجد و آتشکده نیز به روش دستکند در دل کوه ایجاد شدهاند. تبدیل آتشکده باستانی میمند به موزه مردمشناسی، نمونهای از دگرگونی کاربری این فضاها در طول تاریخ است.
- تاریخچه و ریشههای باستانی میمند
قدمت دقیق میمند همواره موضوع بحث باستانشناسان بوده است. در حالی که برخی قدمت آن را به حدود ۱۲ هزار سال و دوران آغازین سکونت بشر نسبت میدهند، شواهد باستانشناسی نظیر سفالهای کشف شده، قدمت زندگی مداوم در کیچهها را به حدود ۳۰۰۰ سال پیش (اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی) تخمین میزنند.
دو نظریه مهم درباره پیدایش این سکونتگاه وجود دارد:
آیین مهرپرستی: برخی بر این باورند که این سازههای صخرهای در قرون هشتم و هفتم پیش از میلاد، همزمان با دوره مادها، توسط اقوام آریایی ساخته شده است.
اعتقادهای مهرپرستی (میترائیسم) مبنی بر تقدیس و شکستناپذیری کوهها، مردم را به کندن خانهها در دل سنگ ترغیب کرده است.
کاربری دفاعی: برخی دیگر آن را به دوران اشکانی و ساسانی نسبت میدهند و معتقدند که این حفرهها در ابتدا به عنوان پناهگاههای موقتی یا قلعههای دفاعی برای عشایر منطقه که نیمی از سال را در مراتع کوهستانی میگذراندند، استفاده میشده است.
- فرهنگ و زبان مردم میمند: یک جامعه زنده
مردم روستای میمند، نه تنها معماری، بلکه سبک زندگی و فرهنگ منحصر به فرد خود را نیز حفظ کردهاند. این روستا، نمونهای نادر از زندگی کوچنشینی-روستایی (Semi-Nomadic) است؛ یعنی مردم میمند دو سکونتگاه دارند: در فصول سرد در خانههای سنگی (کیچهها) ساکن میشوند و در فصول گرم برای دامداری و کشاورزی به ییلاق های اطراف کوچ میکنند.
مهمترین وجه تمایز فرهنگی مردم میمند، گویش و زبان آنهاست. اهالی میمند همچنان از برخی واژگان و اصطلاح های پارسی باستان یا پهلوی ساسانی در مکالم ه های روزمره خود استفاده میکنند که نشان از ریشه عمیق فرهنگی آنها در تاریخ ایران باستان دارد.
- جاذبههای دیگر میمند برای گردشگران
موزه مردمشناسی: مکانی برای آشنایی با ابزارها، لباسها، و شیوه زندگی سنتی مردم میمند (که در محل آتشکده باستانی قرار دارد).
حمام تاریخی دستکند: نمونهای دیگر از کندهکاریهای صخرهای برای یک بنای عمومی.
سفالگری و صنایع دستی: زنان روستا همچنان به تولید صنایع دستی محلی مانند سبدبافی و تولید محصولات لبنی اشتغال دارند.
سفر به میمند: برنامهریزی یک میراث جهانی
بازدید از روستای میمند، تجربهای استثنایی از سفر به عمق تاریخ و مشاهده تداوم حیات انسانی در شرایط سخت طبیعی است.
روستای صخرهای میمند، با تاریخ چند هزار ساله و معماری خارقالعاده، گنجینهای است که نه تنها برای ایران، بلکه برای تمام بشریت دارای ارزش جهانی برجسته است.
این میراث جهانی یونسکو، تصویری زنده و پویا از سازگاری انسان با طبیعت و شاهدی بر توان و اراده معماران گمنام ایرانی است.
منظر فرهنگی میمند
همانطور که گفتیم میمند یک منطقه نیمهخشک قرار دارد که در انتهای درهای در منتهیالیه جنوبی کوههای مرکزی ایران واقع شده است.
اهالی روستا کشاورز-دامدارانی نیمهعشایری هستند. آنها حیوان های خود را در مراتع کوهستانی پرورش میدهند و در بهار و پاییز در سکونتگاههای موقت زندگی میکنند.
در طول ماههای زمستان، آنها در پایینتر دره در خانههای غاری زندگی میکنند که در دل صخرههای نرم (کمر) تراشیده شدهاند؛ این نوع سکونت در یک محیط خشک و بیابانی، شکلی غیرمعمول از خانهسازی است.
این منظر فرهنگی نمونهای از سیستمی است که به نظر میرسد در گذشته شیوع بیشتری داشته و شامل جابجایی افراد به جای حیوان ها است.
البته بسیاری از ساکنان این روستا امروزه به شهرها مهاجرت کرده اند.
- ارزش جهانی برجسته
میمند درهای کوچک و نسبتاً خودکفا با جهت جنوبی است که در زنجیره خشک کوههای مرکزی ایران قرار دارد. اهالی روستا کشاورز-دامدارانی هستند که یک نوع منطقهای بسیار خاص از کوچ فصلی (Transhumance) سه مرحلهای را اجرا میکنند که بازتابی از محیط خشک بیابانی است.
در طول سال، کشاورزان همراه با حیوان های خود به سکونتگاههای مشخصی جابجا میشوند که به طور سنتی چهار و اخیراً سه مورد هستند و شامل خانههای غاری مستحکم برای ماههای زمستان میشوند.
در سه مورد از این سکونتگاهها، خانهها موقتی هستند، در حالی که در سکونتگاه چهارم، خانههای غارنشینی (تروگلودیتی) دائمی هستند.
سر آغل (Sar-e-Āghol) سکونتگاههایی هستند که در مزارع جنوبی قرار دارند و از اواخر زمستان تا اواخر بهار استفاده میشوند. این خانهها دو نوع متفاوت دارند:
مرخانه (Markhāneh) خانههای دایرهای هستند که به صورت نیمهزیرزمینی برای پناه گرفتن از باد ساخته شدهاند، دارای دیوارهای کوتاه از سنگ خشک و سقفی پوشیده از چوب و کاهگل خار وحشی هستند.
مشکدان (Mashkdān) خانههایی هستند که روی زمین ساخته شدهاند و دارای دیوارهای سنگ خشک و سقفی مخروطی از شاخهها هستند. برخی از ساختمانهای نگهداری دام بسیار مستحکمتر هستند و دارای سقفهای آجری یا سنگی گنبدی (قوس بشکهای) هستند.
سر باغ (Sar-e-Bāgh) خانههایی هستند که در نزدیکی رودخانههای فصلی قرار دارند و در طول تابستان و اوایل پاییز استفاده میشوند. هنگامی که هوا گرم است، سازهها سبک هستند: دیوارهای سنگ خشک از ساختار سقفی متشکل از تیرهای عمودی و افقی که با علفهای کاهگل پوشیده شدهاند، پشتیبانی میکنند.
در هوای نامساعدتر، خانههای مستحکمتری با دیوارهای سنگی بلندتر و سقفی مخروطی ساخته میشوند. دامها در محوطههای سنگی بدون سقف جمعآوری میشوند.
در اطراف این روستاهای تابستانی، بقایای تراسهایی برای کشت گندم و جو و همچنین بقایای آسیابهای آبی که عمدتاً اکنون ویران شدهاند، دیده میشود.
چالههایی برای جوشاندن و صاف کردن شیره انگور هنوز مورد استفاده هستند، همانطور که کل دوشاب (Kel-e-Dūshāb) که برای نگهداری دوشاب یا شیره انگور به دست آمده استفاده میشود.
خانههای غارنشینی زمستانی (تروگلودیتی) در دل سنگ نرم و در لایههایی به ارتفاع حداکثر پنج خانه تراشیده شدهاند. حدود ۴۰۰ کیچه یا خانه شناسایی شده و ۱۲۳ واحد سالم هستند.
هر خانه بین یک تا هفت اتاق دارد که به طور سنتی برای زندگی و انبار استفاده میشوند.
در این آب و هوای به شدت خشک، به طور سنتی باید هر قطره آب از منابع مختلفی مانند رودخانهها، چشمهها و استخرهای زیرزمینی جمعآوری میشد و در آبانبارها ذخیره میشد یا از طریق قناتهای زیرزمینی هدایت میشد تا برای حیوان ها، باغ ها و قطعه های کوچک سبزی استفاده شود.
این جامعه پیوند قوی با محیط طبیعی دارد که در اعمال اجتماعی، مراسم فرهنگی و اعتقادات مذهبی آنها بیان میشود.
معیارهای یونسکو
- معیار (v): منظر فرهنگی میمند، یک جامعه کوچک عمدتاً خودکفا در یک دره بزرگ، بازتابی از یک سیستم کوچ فصلی سنتی سهمرحلهای با خانههای زمستانی غارنشینی غیرمعمول در یک محیط خشک بیابانی است. این نمونه خوبی از سیستمی است که به نظر میرسد زمانی گستردهتر بوده و شامل جابجایی افراد به جای حیوانات به سه منطقه سکونتی مشخص، که یکی از آنها خانههای غاری است، میشود.
یکپارچگی (Integrity)
تمامی اجزای این منظر که بازتاب سیستم کشاورزی-دامداری و سکونتگاههای دائمی و فصلی هستند، در داخل مرزها قرار دارند. با این حال، این اجزا در رابطه با تابآوری سیستمهای کوچ فصلی آسیبپذیر هستند.
این وضعیت در حال حاضر با کاهش جمعیت ادامه دارد. اگرچه مزارع آبیاری شده کوچک به صورت شماتیک باقی ماندهاند، اما دیگر برای کشت محصول های اصلی برای خانوادههای خودکفا استفاده نمیشوند.
بهبود راههای ارتباطی، مانند ارتباط با شهرهای مجاور، به این معنی است که مردم میتوانند از حیوان ها و قطعه های سبزی خود به روشهایی متفاوت از گذشته مراقبت کنند.
در نتیجه، تعداد بسیار کمتری از افراد نسبت به یک نسل پیش، زمستان را در روستاهای غارنشینی میگذرانند و تعداد بسیار کمتری از خانوادهها از سکونتگاههای فصلی استفاده میکنند.
تنها حدود ۹۰ واحد از ۴۰۰ خانه غارنشینی در طول زمستان مسکونی هستند. تعداد کمی از آنها نیز تنها در آخر هفتهها که مردم از نزدیکترین شهرها به آنجا نقل مکان کردهاند، برمیگردند.
تعداد آغلها در سالهای اخیر به دلیل کاهش تعداد دامداران کاهش یافته است. در این محوطه، حداقل ۸ آغل باقی مانده است که هنوز فعال بوده و توسط خانوادههایی استفاده میشود که به اندازه کافی دام برای تضمین بقای خود دارند.
دو آغل دیگر متروکه شدهاند.
بیشتر ساختمانهای فصلی تقریباً هر فصل بازسازی میشوند و بنابراین بازتاب یک عمل سنتی هستند که برای نسلها ادامه داشته است. اما این یک عملی است که بسیار آسیبپذیر است و اگر شیوه زندگی دامداری برای نسل جوان جذاب یا به اندازه کافی مقرون به صرفه نباشد، میتواند ظرف یک نسل ناپدید شود.
- اصالت (Authenticity)
شک کمی در مورد اصالت بیشتر اجزای این محوطه وجود دارد، از نظر خود منظر و اقدامات سنتی که با آن تعامل دارند، همانطور که در خانههای غارنشینی، پناهگاههای فصلی و سازههای آبی منعکس شده است. برخی از سازههای آبی در دهههای اخیر تطبیق داده شدهاند و تنها دو قنات باقی مانده است. سازههای غارنشینی در طول ده سال گذشته مرمت گستردهای را تجربه کردهاند.
اصالت همچنین در برابر تضعیف شیوههای سنتی آسیبپذیر است که میتواند منجر به کاهش اندازه جامعهای شود که منظر را مدیریت میکند، به طوری که خانوادههای بیشتری تنها در ماههای تابستان در دره زندگی کنند و همچنین تحت تأثیر گردشگری به ویژه بر خانههای غارنشینی قرار گیرد.
- الزامات حفاظت و مدیریت
روستای غارنشینی در فهرست میراث ملی ثبت شده و تحت قانون حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی محافظت میشود. این درک وجود دارد که کل محوطه پس از ثبت، مطابق با سایر محوطههای ثبت شده در ایران، تحت حفاظت قانونی قرار خواهد گرفت.
این محوطه همچنین توسط سایر قوانین فرهنگی و طبیعی ایران محافظت میشود، مانند قانون مدنی ایران که انتقال مالکیت بناهای عمومی و مالکیت خصوصی اموال فرهنگی مهم را ممنوع میکند. قانون مجازات اسلامی نیز از این محوطه محافظت میکند، زیرا هیچگونه مرمت، تعمیر، بازسازی، انتقال یا تغییر کاربری و غیره در بناهای ثبت شده بدون تأیید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران قابل انجام نیست. این منطقه همچنین تحت مقررات مربوط به میراث طبیعی قرار دارد که از محیط طبیعی محافظت میکند.
از سال ۲۰۰۱، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران مسئولیت این محوطه را بر عهده گرفته و پایگاه میراث فرهنگی میمند با ارتباطات نزدیک با شورای روستای میمند و دفتر اداری روستای میمند تأسیس شده است.
شورای محلی امور روزمره را با همکاری پایگاه میراث فرهنگی میمند مدیریت میکند. در حال حاضر، منابع محلی کافی برای اداره امور وجود دارد.
طرح مدیریتی در نامزدی اولیه، مقرراتی را برای منطقه محوطه تعیین کرد. برای منطقه حائل، طرحهای بزرگ مقیاس که ممکن است شامل مجموعههای صنعتی و پروژههای توسعهای مانند بزرگراهها و غیره باشند، باید توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران مورد توافق قرار گیرند.
جزئیات یک طرح تقویت شده، که ناشی از یک کارگاه با هدف تشویق توسعه پایدار برای جوامع محلی با گشودن امکان مشارکت بین آنها و نهادهای ملی و منطقهای بود، ارائه شده است.
این طرح بر افزایش آگاهی نسبت به میراثی که جوامع حفظ میکنند تمرکز خواهد کرد و یک چارچوب توسعه پایدار مبتنی بر حمایت و تشویق روشهای نوآورانه برای افزودن ارزش به محصولات محلی، و همچنین برخی حمایتهای رسمی مانند لایروبی قنوات و واکسیناسیون دامها، ایجاد خواهد کرد.
این طرح توسعه پایدار اخیراً چارچوببندی شده و بدیهی است که کارهای بیشتری برای تبدیل آن به یک برنامه عملیاتی با زمانبندی توافق شده و منابع لازم، مورد نیاز است.
سه طرح دیگر نیز توسط گروههای دانشگاهی تدوین شده است. این طرحها عبارتند از: ارزیابی قابلیتهای اکولوژیکی، توصیف سبک زندگی کشاورزی-دامداری و مطالعه تطبیقی، و پروژه تحقیقاتی تأثیر منابع آب و کشاورزی. علاوه بر این، یک تیم محلی در حال ترسیم فعالیتهای سال زراعی است.
با وجود این ابتکارات و مشارکت جامعه محلی در گفتگو درباره چگونگی پایداری شیوههای منظر پویا، همچنان این نگرانی وجود دارد که چنین جامعه کوچکی با حدود ۷۰ خانوار بتواند یک واحد پایدار و تابآور تشکیل دهد که سیستم کشاورزی-دامداری میمند را زنده نگه دارد، حتی اگر در درههای مجاور دوام نیاورد. بنابراین، اصالت و یکپارچگی در برابر تضعیف شیوههای سنتی آسیبپذیر هستند.
توسعه پایدار بدون شک نیاز به مهار فرصتهای گردشگری مناسب دارد. یک طرح مورد نیاز است تا نحوه مدیریت گردشگری را به گونهای مشخص کند که از سنتهای محلی حمایت کند نه اینکه آنها را تضعیف کند و از تبدیل روستا به یک موزه و کمک به زوال سنتهای کشاورزی-دامداری جلوگیری شود.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
