کاخ گلستان نگین درخشان پایتخت و سندی زنده از تاریخ ایران در دوران قاجار که در لیست میراث جهانی ایران در یونسکو قرار دارد.
یادگار قاجار
کاخ گلستان، نه تنها یکی از زیباترین و چشمنوازترین بناهای تاریخی تهران است، بلکه قلب تپنده تاریخ معاصر ایران و یادگار سلسلهای چون قاجار به شمار میرود.
این مجموعه با قدمتی چندصد ساله، شاهد تاجگذاریها، انقلابها، و تحولات بنیادین بوده و در سال ۲۰۱۳ میلادی (تیر ۱۳۹۲ ه.ش) به عنوان تنها اثر ثبت جهانی یونسکو در پایتخت ایران، بر تارک میراث جهانی درخشید.
کاخ گلستان که امروز با وسعتی در حدود ۴.۵ هکتار در مرکز شهر تهران (میدان ارگ) قرار دارد، بخش کوچکی از ارگ سلطنتی تاریخی تهران است که ارزش و اهمیت فوقالعادهای برای علاقهمندان به معماری، تاریخ و هنر، به ویژه عکاسی قاجار، دارد.
- تاریخچه ساخت و سیر تحول: از صفویه تا قاجار
ریشه و شالوده اولیه کاخ گلستان به دوران پادشاهان صفوی باز میگردد. در زمان شاه طهماسب صفوی (سده دهم هجری)، مجموعهای به نام «چهار باغ» و «چنارستان» که قصر سلطنتی را احاطه کرده بود، در محل کنونی ارگ تهران ساخته شد.
اما نقطه عطف تحول این مجموعه، دوران کریمخان زند بود که دستور ساخت «دیوانخانه» یا «دارالحکومه» را صادر کرد که ایوان تاریخی تخت مرمر یادگار آن دوره است.
اوج شکوفایی و شهرت کاخ گلستان با انتخاب تهران به عنوان پایتخت توسط آغامحمدخان قاجار در سال ۱۷۸۳ میلادی (۱۱۹۷ ه.ق) رقم خورد.
پس از او، فتحعلی شاه قاجار تغییرها و توسعههای اساسی را در آن آغاز کرد و عمارتهای متعددی نظیر عمارت بادگیر را بنیان نهاد.
با این حال، دوران ناصرالدین شاه قاجار (که نزدیک به ۵۰ سال سلطنت کرد) مهمترین دوره برای این کاخ بود. او پس از سه سفر به اروپا و مشاهده کاخها و موزههای باشکوه غربی، دست به نوسازی گسترده زد.
بسیاری از ساختمانهای قدیمی تخریب و بناهای جدیدی به سبک ترکیبی ایرانی و اروپایی احداث شدند، که از مهمترین آنها میتوان به «شمسالعماره» و «تالار سلام» اشاره کرد.
این کاخ در دوران پهلوی نیز اهمیت خود را حفظ کرد و محل برگزاری مراسم رسمی از جمله تاجگذاری رضاشاه پهلوی (۱۳۰۵ ه.ش) و محمدرضا پهلوی (۱۳۴۶ ه.ش) بود، هرچند که متأسفانه بخشهایی از مجموعه ارگ برای مدرنسازی بافت شهری تخریب شدند.
شاهان و سکونتگاههای سلطنتی
کاخ گلستان به مدت بیش از ۱۳۰ سال مرکز قدرت و اقامتگاه اصلی پادشاهان سلسله قاجار بود:
آغامحمدخان قاجار: بنیانگذار سلسله، این ارگ را مرکز حکومت خود قرار داد.
فتحعلی شاه قاجار: به توسعه کاخ پرداخت و بناهای جدیدی ساخت.
ناصرالدین شاه قاجار: طولانیترین دوره اقامت و تغییرات اساسی را رقم زد و مجموعه را به اوج شکوه رساند.
مظفرالدین شاه قاجار: در همین کاخ تاجگذاری کرد و فرمان مشروطیت را امضا نمود.
محمدعلی شاه قاجار و احمدشاه قاجار: آخرین پادشاهان قاجار نیز از این کاخ به عنوان مقر سلطنت استفاده میکردند تا سرانجام این سلسله منقرض شد.
- کاخها و بخشهای اصلی مجموعه گلستان
مجموعه کاخ گلستان امروزه شامل ۱۷ بنا، موزه و تالار است که هر کدام داستان و شکوهی خاص خود را دارند:
ایوان تخت مرمر (دیوانخانه): قدیمیترین بنای موجود در کاخ که ساخت آن به دوره کریمخان زند باز میگردد. این ایوان محل برگزاری مراسم رسمی دربار و تخت مرمرین عظیم و نفیس آن محل تاجگذاریها و سلامهای رسمی بوده است.
خلوت کریمخانی: فضایی دنج و سرسبز که یادگار دوران کریمخان زند است و آرامگاه موقت آغامحمدخان قاجار در آنجا قرار داشت. یک تخت مرمرین کوچکتر نیز در این خلوت دیده میشود.
شمسالعماره (کاخ خورشید): بلندترین و نمادینترین بنای مجموعه که به دستور ناصرالدین شاه و با الهام از ساختمانهای اروپایی ساخته شد. هدف از ساخت آن تماشای منظره شهر تهران و در آن زمان، نمادی از پایتخت مدرن بود.
تالار سلام و موزه مخصوص: ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر اروپا و به تأسی از موزههای غربی، دستور ساخت این تالار را داد. تالار سلام محل پذیرایی رسمی و نگهداری جواهرات سلطنتی بود که امروزه به «موزه مخصوص» تغییر کاربری داده و اشیای نفیس دوره قاجار را به نمایش میگذارد.
تالار آینه: یکی از زیباترین و مشهورترین تالارهای کاخ که شهرت آن به دلیل آینهکاریهای خیرهکننده و همچنین تابلوی معروف کمالالملک از این تالار است.
عمارت بادگیر: این عمارت محل تاجگذاری مظفرالدین شاه قاجار بوده و دارای تالاری با تزئینات نقاشی و آینهکاری زیبا است. وجه تسمیه آن به چهار بادگیر بلند و کاشیکاری شده آن باز میگردد که وظیفه تهویه هوا را بر عهده داشتند.
کاخ ابیض: این کاخ که به دلیل رنگ سفید نمای بیرونی به «ابیض» (سفید) معروف است، به دستور ناصرالدین شاه برای نگهداری هدایای اروپایی ساخته شد و اکنون به عنوان موزه مردمشناسی مورد استفاده قرار میگیرد.
- ناصرالدین شاه، عکاسباشی دربار و میراث تصویری قاجار
یکی از جذابترین و منحصربهفردترین جنبههای کاخ گلستان، آلبومخانه یا عکسخانه سلطنتی است که گنجینهای بینظیر از تاریخ عکاسی ایران را در خود جای داده است. ورود دوربین عکاسی به ایران در اواخر دوره محمدشاه قاجار و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه رخ داد.
ناصرالدین شاه قاجار را باید در زمره نخستین عکاسان ایرانی به حساب آورد. علاقه وافر او به این فن جدید باعث شد تا نهتنها از عکاسان خارجی و داخلی چون آقا رضا عکاسباشی حمایت کند، بلکه خود نیز فعالانه به عکاسی بپردازد. شواهد تاریخی و دستخطهای او که در حاشیه بسیاری از عکسها دیده میشود (نظیر عبارت معروف “خودمان انداختیم”)، نشاندهنده فعالیت شخصی او در عکاسی است.
او با تأسیس “عکاسخانه سلطنتی” در کاخ گلستان، به طور رسمی ثبت وقایع دربار و زندگی اجتماعی را آغاز کرد. او با دوربینهای سهپایه بزرگ آن دوران، بسیاری از سوژهها را به تصویر کشید:
پرترههای درباری: عکسهای متعدد از رجال، وزرا، و اشخاص مهم دربار.
زنان و اندرونی: عکسهای نایاب و منحصر به فرد از زنان حرمسرا (که برای اولین بار در تاریخ ایران توسط شاه به تصویر کشیده شدند)، فضاهای داخلی و روزمرگیهای خصوصی کاخ.
اولین سلفیهای ایرانی: ناصرالدین شاه ذوق و علاقه خاصی به عکسهای سلفی داشت و برخی از عکسهای دستهجمعی یا انفرادی او را میتوان از اولین سلفیهای تاریخ عکاسی ایران به شمار آورد.
سفرنامههای تصویری: عکسهایی از سفرهای متعدد شاه به شهرها و کشورهای مختلف که اسناد تصویری گرانبهایی از ایران و جهان قرن نوزدهم هستند.
امروزه، آلبومخانه کاخ گلستان با داشتن هزاران قطعه عکس و نگاتیو شیشهای، نه تنها یک موزه، بلکه یک آرشیو فوقالعاده مهم برای پژوهشگران تاریخ، مردمشناسی و هنر عکاسی است. این تصاویر سندی زنده و بیواسطه از زندگی، فرهنگ و تحولات یک دوره مهم تاریخی ایران هستند.
- کاخ گلستان در یک نگاه
کاخ گلستان، با قدمتی بیش از ۴۴۰ سال، نه یک بنای منفرد، بلکه مجموعهای از تاریخ، هنر و معماری است که بازتابدهنده دورهای حساس از تاریخ ایران است؛ دورانی که سنتهای قدیمی با تأثیرات مدرنیته و غرب در هم آمیختند.
برای یک عکاس، این کاخ یک بهشت است؛ از کاشیکاریهای هفت رنگ و آینهکاریهای هزاران تکه تا معماری تلفیقی و نورپردازیهای طبیعی در تالارها، هر گوشه از آن سوژهای برای ثبت لحظهای از شکوه از دست رفته را فراهم میکند.
دیدار از این میراث جهانی، سفری عمیق به قلب تاریخ پایتخت ایران است که تماشای جزئیاتش، درک ما را از گذشته این سرزمین غنیتر میسازد.
تجربه عکاسی و قدم زدن در کاخ گلستان
در تهران پرهیاهو، جایی در قلب تاریخی شهر، کاخ گلستان نه فقط یک موزه، بلکه یک دروازه ورودی به قرن نوزدهم است؛ دعوتی است برای قدم زدن در عمارتی که ناصرالدین شاه، خود، دوربین بر دوش، در آن قدم میزد و زندگی درباری را ثبت میکرد. برای ما، به عنوان عکاس، گلستان یک سوژه نیست، یک الهامبخش زنده است.
- نور و رنگ: جادوی معماری قاجار
ورود به کاخ گلستان، ورود به دنیایی است که در آن نور و رنگ حرف اول را میزنند. ایوانها و تالارهای این مجموعه، درسهایی زنده از نحوه استفاده از نور طبیعی در عکاسی هستند.
- تالار آینه
نور خورشید که از پنجرههای مشبک عبور میکند، هزاران بار در آینهکاریها شکسته میشود. لحظهای که در مقابل این تالار میایستید و سوژهتان را در بازتابهای بینهایت ثبت میکنید، متوجه میشوید که چگونه یک فضای سقفدار میتواند تبدیل به یک منبع نورپردازی طبیعی و دراماتیک شود.
زاویه تابش خورشید در ساعات اولیه صبح یا اواخر عصر، سایهها و بافتهای شگفتانگیزی خلق میکند که عکاسی در این تالار را تبدیل به یک چالش شیرین و هنرمندانه میکند.
- کاشیکاریهای هفت رنگ
رنگهای غالب فیروزهای، زرد، و صورتی در کاشیکاریهای دیوانخانه و عمارت بادگیر، پالت رنگی خیرهکنندهای را پیش روی لنز شما میگذارند.
برای ثبت این کاشیها، بهتر است از لنزهای واید (Wide) استفاده کنید تا عظمت ترکیب نقوش ایرانی و اروپایی در یک قاب نمایش داده شود.
جزئیات ظریف طرحها، که هر کدام داستانی از تاریخ و اساطیر را روایت میکنند، شما را ترغیب به استفاده از لنزهای ماکرو یا کلوزآپ برای ثبت بافت و هنر دست استادکاران قاجار خواهند کرد.
- رد پای شاه عکاس: در مسیر ناصرالدین شاه
به عنوان یک عکاس، قدم زدن در آلبومخانه کاخ گلستان تجربهای بینظیر است. شما در واقع به محلی میروید که میتوان آن را “نخستین استودیوی عکاسی ایران” نامید. تصاویری که ناصرالدین شاه با دستان خود ثبت کرده و با خط خوش حاشیهنویسی نموده، حس عجیبی از ارتباط با تاریخ را منتقل میکند.
به پشت بام شمسالعماره بروید، همان جایی که زمانی شاه برای تماشای تهران نوظهور بر بالای آن میایستاد. از این نقطه، میتوانید عکسهایی با پرسپکتیو تاریخی بگیرید، جایی که سنت و مدرنیته تهران امروز در یک قاب به هم میرسند.
در خلوت کریمخانی بایستید؛ فضایی که به دور از تجملات تالارهای اصلی، سادگی و آرامش دارد. این خلوت، فرصتی عالی برای عکاسیهای مینیمال، با تمرکز بر بافت سنگ مرمر و بازی سایهها در حیاط کوچک آن است.
- نکات فنی برای عکاسی در گلستان
قوانین را محترم شمارید: در بسیاری از تالارها و موزهها، استفاده از فلاش و سهپایه ممنوع است تا از آسیب به آثار هنری جلوگیری شود. برای عکاسی در نور کم تالارها، ایزوی (ISO) دوربین خود را افزایش دهید و از لنزهای با دیافراگم باز (مانند f/2.8 یا f/1.8) استفاده کنید.
جزئیات را شکار کنید: گلستان پر از جزئیات است؛ از منبتکاریهای درهای چوبی، مقرنسهای ایوان تخت مرمر، تا تزیینات گچبری عمارت بادگیر. وقت خود را برای ثبت نماهای کلی هدر ندهید؛ لنز تله یا لنزهای پرایم را برای شکار بافتها و جزئیات ظریف در کاشیها و آینهها به کار ببرید.
به ترکیببندی قاجاری فکر کنید: بسیاری از فضاهای داخلی دارای تقارن و خطوط راهنمای قوی هستند. از این تقارن در معماری برای ایجاد ترکیببندیهای قدرتمند و رسمی (Formal Composition) استفاده کنید تا حس و حال فاخر دوره قاجار را منتقل نمایید.
کاخ گلستان، جایی است که هر عکاس میتواند میراث تصویری خود را با میراث تصویری یک شاه هنرمند گره بزند و سندی زنده از تلاقی سنت و نوگرایی را در قاب خود به ثبت برساند. این تجربه، بیش از یک گشت و گذار ساده است؛ یک گفتوگوی بصری با تاریخ است.
معیارهای یونسکو
کاخ باشکوه گلستان شاهکاری از دوران قاجار است که تبلور موفقیتآمیز ادغام هنرهای سنتی و معماری ایران است. این کاخ محصور، که یکی از قدیمیترین مجموعههای ساختمانی تهران است، به عنوان مقر حکومت سلسله قاجار درآمد؛ خاندانی که در سال ۱۷۷۹ به قدرت رسید و تهران را پایتخت کشور ساخت.
این کاخ که حول یک باغ با حوضها و فضاهای سبز بنا شده است، بارزترین ویژگیها و تزئینات غنی خود را مرهون قرن نوزدهم است.
کاخ گلستان به مرکز هنر و معماری قاجار تبدیل شد، نمونهای شاخص از این دوره به شمار میرود و تا به امروز الهامبخش هنرمندان و معماران ایرانی باقی مانده است. این مجموعه سبکی نو را نشان میدهد که هنرها و صنایع دستی سنتی ایرانی و عناصر معماری و فناوری قرن هجدهم را در خود جای داده است.
- ارزش جهانی برجسته
کاخ گلستان در هسته تاریخی و قلب تهران واقع شده است. این مجموعه کاخ یکی از قدیمیترینها در تهران است که در ابتدا در دوران صفویه در داخل شهر محصور تاریخی ساخته شد.
پس از توسعه و الحاق های، بیشترین ویژگیهای شاخص خود را در قرن نوزدهم به دست آورد، زمانی که خاندان حاکم قاجار آن را به عنوان محل اقامت سلطنتی و مرکز قدرت برگزیدند.
در حال حاضر، مجموعه کاخ گلستان شامل هشت بنای کلیدی است که عمدتاً به عنوان موزه استفاده میشوند، و باغهای همنام آن که مرکزی سبز و مشترک برای مجموعه هستند و توسط یک دیوار بیرونی با دروازهها احاطه شدهاند.
این مجموعه نمودی از دستاوردهای معماری و هنری دوران قاجار است، از جمله معرفی نقوش و سبکهای اروپایی به هنرهای ایرانی.
کاخ نه تنها به عنوان پایگاه حکومتی شاهان قاجار، بلکه به عنوان یک مجموعه تفریحی و مسکونی و مرکز تولیدات هنری در قرن نوزدهم نیز عمل میکرد. از طریق این فعالیت اخیر، به منبع و مرکز هنر و معماری قاجار تبدیل شد.
کاخ گلستان شاهدی منحصر به فرد و غنی از زبان معماری و هنر تزئینی در دوران قاجار است که بیشتر در میراث ناصرالدین شاه نمایان میشود.
این کاخ بازتابی از الهام های هنری با منشأ اروپایی است، به عنوان اولین نمونههای سنتزیافته از سبک اروپایی و فارسی که مشخصه هنر و معماری ایران در اواخر قرن ۱۹ و ۲۰ شد. به این ترتیب، بخشهایی از مجموعه کاخ را میتوان سرآغاز جنبش هنری مدرن ایران دانست.
- معیارها
معیار (ii): مجموعه کاخ گلستان نمونه مهمی از ادغام هنر و معماری ایرانی با سبکها و نقوش اروپایی و اقتباس فناوریهای ساختمانی اروپایی در ایران، مانند استفاده از چدن در باربری، است. به این ترتیب، کاخ گلستان میتواند یک نمونه استثنایی از سنتز شرق و غرب در هنرهای یادمانی، طرح معماری و فناوری ساختمان در نظر گرفته شود که به منبع الهام برای هنرمندان و معماران مدرن ایرانی تبدیل شده است.
معیار (iii): کاخ گلستان کاملترین بازنمایی از تولیدات هنری و معماری قاجار را در خود دارد و گواهی بر مرکز قدرت و هنر در آن زمان است. از این رو، به عنوان شاهد استثنایی بر دوران قاجار شناخته میشود.
معیار (iv): کاخ گلستان نمونهای برجسته از هنر و معماری در یک دوره مهم در ایران، یعنی سراسر قرن نوزدهم، است که جامعه تحت تأثیر فرآیندهای مدرنسازی قرار گرفت. نقش تأثیرگذار ارزشهای هنری و معماری ایران باستان و همچنین تأثیرات معاصر غرب بر هنر و معماری در یک دوره انتقالی مهم در نوع جدیدی از هنر و معماری ادغام شدند.
- یکپارچگی (Integrity)
محدودۀ این مجموعه کاخ شامل تمام عناصری است که ارزش جهانی برجستۀ آن را منتقل میکنند. اگرچه میراث معماری قاجاری کاخ گلستان در گذشته بسیار غنیتر بوده و بخش قابل توجهی از مجموعه کاخ تحت حکومت فرمانروایان متوالی تخریب و جایگزین شده است، اما تمام عناصری که تا به امروز باقی ماندهاند، در مرزهای ملک گنجانده شدهاند.
در حال حاضر، این ملک عاری از هرگونه تهدید جدی است، به ویژه تهدیداتی که چشماندازهای بصری به منظر وسیعتر را از داخل محوطۀ کاخ به خطر اندازند. برای اطمینان از حفظ این وضعیت در آینده، باید بر حفاظت از چشماندازهای بصری از درون کاخ و باغهای گلستان تأکید شود.
- اصالت (Authenticity)
ساختارهای معماری مشخصۀ دوران قاجار، اصالت در طرح و چیدمان خود را حفظ کردهاند و تزئینات استثنایی داخلی و نمای بیرونی را نگاه داشتهاند.
تمام فعالیتهای حفاظتی انجام شده، اصالت مواد، طرح و مهارت ساخت را مورد احترام قرار دادهاند. علاوه بر این، مجموعه کاخ تا حدودی کاربری و عملکرد خود را حفظ کرده است، به ویژه نگارخانهها و بخشهایی که در زمان قاجار به عنوان موزه ایجاد شده بودند.
اگرچه بسیاری از اتاقهای مسکونی، تشریفاتی و اداری تغییر کاربری دادهاند، اما کاخ همچنان به عنوان مکانی برای فعالیتهای دولتی معاصر استفاده میشود. احتمالاً محیط پیرامون بناهای قاجاری بیشترین تغییر را در دوران پهلوی داشته و اصالت آن تنها به صورت تکهتکه حفظ شده است.
اگرچه این وضعیت با توجه به اصالت اثبات شده در مواد و طرح قابل قبول است، اما ضروری است که تمام ارجاعات باقیمانده به محیط تاریخی قاجاری ملک با دقت مدیریت و حفظ شوند.
- الزامات حفاظت و مدیریت
کاخ گلستان بر اساس قانون حفاظت از میراث ملی (۱۹۳۰) به عنوان اثر ملی طبقهبندی شده است. همچنین طبق قانون مربوط به تملک اراضی، ساختمانها و اماکن برای حفاظت از املاک تاریخی (۱۹۶۹) به مالکیت دولت درآمده و بر این اساس توسط هر دو ابزار قانونی و مالکیت ملک محافظت میشود.
حریم حفاظتی کاخ نیز توسط مقررات حقوقی مصوب سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO) محافظت میشود. این مقررات، ساخت و ساز و توسعه زیرساختها، قطع درختان را محدود میکنند، یک منطقه پیادهرو ایجاد کرده و اقدامات مختلفی را برای بهبود نماها و سازهها پیشنهاد میدهند.
مهم است که محدودیتهای ارتفاع در حریم حفاظتی و اطراف وسیعتر منطقه تاریخی تهران به شدت رعایت شود تا چشماندازهای دیداری از داخل مجموعه کاخ گلستان محافظت شوند.
مدیریت ملک توسط اهداف کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت هدایت میشود که بر حفاظت و مرمت مجموعه کاخ تأکید دارند. مسئولیت مدیریت بر عهده پایگاه کاخ گلستان است، زیرمجموعهای از ICHHTO که منحصراً مسئول ملک است و به عنوان دفتر مدیریت سایت عمل میکند.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
صنایع دستی هنری
برای دیدن این تابلو عکس نفیس در فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
