گنبد کاووس بلندترین بنای تمام آجری جهان با رازهای هزار ساله در پهنه زیبای ترکمن صحرا و استان گلستان و یکی از میراث ایران در یونسکو است.
بلندترین بنای آجری
شهر گنبد کاووس در استان سرسبز گلستان قرار دارد، اما شهرت جهانی این منطقه نه به دلیل موقعیت جغرافیایی، بلکه به خاطر بنایی استوار و سربلند به نام برج گنبد کاووس یا میل گنبد است.
این بنا، که لقب بلندترین برج آجری جهان را یدک میکشد، نه تنها نمادی از تاریخ درخشان خطه گرگان باستان است، بلکه شاهدی زنده بر نبوغ مهندسی و معماری ایرانی در قرن چهارم هجری قمری محسوب میشود.
در سال ۱۳۹۱ خورشیدی، این یادگار ماندگار سلسله آل زیار، با افتخار در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و جایگاه بیبدیل خود را در میان آثار تاریخی دنیا تثبیت کرد.
- اعجاز تاریخ و بانی برج: شمسالمعالی قابوس بن وشمگیر
تاریخ بنای گنبد قابوس به سال ۳۹۷ هجری قمری (مصادف با ۱۰۰6 میلادی) باز میگردد؛ روزگاری که شمسالمعالی قابوس بن وشمگیر، یکی از پادشاهان ادیب و دانشپرور سلسله آل زیار، بر این سرزمین حکومت میکرد و شهر جرجان پایتخت آنها بود.
دستور ساخت این بنا، که به احتمال قوی آرامگاه خود او بوده است، از سوی همین امیر صادر شد. ساخت بنایی با این ابعاد، با هدف تجلیل از قدرت و دانش در آن دوران، نشاندهنده اهمیت بالای معماری و علوم در حکومت آل زیار است.
برج گنبد قابوس در حقیقت تنها سند باقیمانده از شهر باستانی جرجان است که در پی حملات مغول و زلزلههای طبیعی ویران شد.
برخی مورخان نیز این بنای عظیم را نه آرامگاه، بلکه یک رصدخانه یا محلی برای دیده بانی در نظر میگرفتند، چرا که ساختار هندسی و موقعیت برج بر روی تپه، ارتباط عمیقی با محاسبات نجومی دارد.
- مشخصات فنی برج: ارتفاع، مصالح و سبک معماری رازی
برج گنبد قابوس از نظر فنی، یک شاهکار تمام عیار است که در بین میراث جهانی ایران در یونسکو می درخشد. این بنا بر روی یک تپه خاکی به ارتفاع تقریبی ۱۵ متر بنا شده است و ارتفاع خود میل یا بدنه برج به حدود ۵۵ متر میرسد که در مجموع، ارتفاع آن از سطح زمین اطراف را به ۷۰ متر میرساند.
این ارتفاع خیرهکننده، این بنا را در میان دشتهای وسیع ترکمن صحرا به یک نشانه و راهنمای کاروانها در مسیر جاده ابریشم تبدیل میکرد.
- نبوغ در مصالح و پایداری
آنچه برج قابوس را از دیگر بناهای تاریخی متمایز میکند، استفاده انحصاری از آجر به عنوان تنها مصالح ساختمانی است. هیچ بتون آرمه یا سازه فلزی در این بنا به کار نرفته است.
آجرها از نوع مخصوص و بسیار مرغوب به نام آجر دنبالهدار کفشکی هستند که با دقت و ظرافت بینظیری در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند و پایداری برج را در مقابل زمینلرزهها و گذر زمان تضمین کردهاند.
محاسبه های دقیق مهندسی سازنده به قدری بودهاند که برج با گذشت بیش از هزار سال، همچنان استوار و بدون ترک خوردگی جدی باقی مانده است.
- سبک معماری و شکل ستاره ۱۰ پَر
سبک معماری این برج، در دسته شیوه رازی قرار میگیرد که مختص دوره آل زیار و آل بویه بوده و به دلیل استفاده از جزئیات هندسی و تزیینات آجری ساده و چشمنواز شناخته میشود.
بدنه برج به شکل استوانهای است که ۱۰ تَرَک یا پُشتبند مثلثی شکل، با فواصل مساوی به یکدیگر، آن را احاطه کردهاند. این ترکها که از پایبست بنا شروع شده و تا زیر گنبد ادامه دارند، نمای برج را شبیه به یک ستاره ۱۰ پر کردهاند.
فاصله بین رأس این ترکها حدود ۱.۳۴ متر است که نشاندهنده دقت ریاضی در طراحی سازه است. این پرهها نه تنها جنبه تزیینی دارند، بلکه استحکام و مقاومت برج را در برابر فشارهای جانبی و باد افزایش میدهند.
- کتیبهها و ساختار سهگانه بنا
ساختار فیزیکی برج گنبد قابوس به سه بخش اصلی تقسیم میشود:
پی یا پایبست (فونداسیون): پیسازی بنا از عمق قابل توجهی در زمین سفت آغاز شده و تا ارتفاع حدود ۱۵ متری (درون تپه) ادامه مییابد. در داخل پایبست، گمان میرود سرداب یا دخمهای وجود داشته است که بر اساس متون تاریخی و افسانهها، محل دفن قابوس بن وشمگیر بوده است. هرچند که کاوشهای پیاپی کاوشگران گنجیاب متأسفانه آثار کف سرداب را از بین برده است، اما بقایای پاکار طاق آن همچنان پابرجاست.
بدنه استوانهای: بدنه اصلی برج با ارتفاعی حدود ۳۷ متر، بخش مرکزی بنا است که با نظم هندسی خیرهکنندهای از آجر ساخته شده است.
گنبد مخروطی: گنبد بنا به ارتفاع حدود ۱۸ متر، به صورت دو پوسته طراحی شده است. پوسته داخلی به شکل نیمتخم مرغی است و با آجر معمولی ساخته شده، در حالی که پوسته بیرونی با آجر دنبالهدار کفشکی و با شیب تند و صیقلی ایجاد شده است؛ این صیقلی بودن باعث میشود پرندگان نتوانند روی آن بنشینند و آب باران نیز به راحتی تخلیه شود.
- کتیبههای کوفی
دو ردیف کتیبه به خط کوفی ساده و برجسته، به صورت کمربندوار، بدنه بنا را آراستهاند. یک ردیف در ارتفاع ۸ متری و ردیف دیگر درست زیر گنبد مخروطی قرار گرفته است. این کتیبهها سند تاریخی بنا هستند و مضمون آنها تاریخ ساخت و نام بانی برج را با فونت آجری و خوانا اعلام میکنند:
بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم . لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ و لَهُ الحَمدُ. هذا القَصرُ العالی لِلاَمیرِ شَمسِ المَعالی قابوسِ بنِ وُشمگیر. اَمرَ بِبِنائهِ فی حَیاتِهِ سَنَةَ سَبع و تِسعینَ و ثَلاثِمِاَةِ قَمَریة و سَنَةَ خَمس و سَبعینَ و ثَلاثِمِاَةِ شَمسیة
تنها روزنه یا نورگیر بنا در ضلع شرقی و در بالای در ورودی قرار دارد. این روزنه نه تنها نور داخل را تأمین میکرده، بلکه در افسانههای محلی گفته شده که نور خورشید را به تابوت بلورینی میتابانده که پیکر قابوس بن وشمگیر در آن آویزان بوده است.
- دسترسی به این میراث جهانی
برج گنبد کاووس در حال حاضر در شهر گنبد کاووس و در محدوده پارک ملی یا باغ ملی قرار گرفته است. برای بازدید از این اثر تاریخی جهانی، مسافران باید به استان گلستان و شهر گنبد کاووس در خیابان امام خمینی شمالی مراجعه کنند.
دسترسی به این شهر از طریق جادههای اصلی شمال شرق کشور امکانپذیر است و بهترین زمان سفر به این منطقه، فصلهای بهار و پاییز هستند که آب و هوای ترکمن صحرا معتدل و دلپذیر است.
نزدیکی شهر به مرز ترکمنستان و قرارگیری در مسیر ارتباطی، اهمیت استراتژیک این بنا را در طول تاریخ دوچندان کرده است.
گنبد کاووس فراتر از یک بنای آجری، یک نماد ملی و یک دستاورد علمی-معماری است که همچنان پس از یک هزاره، عظمت و شکوه خود را به رخ میکشد و الهامبخش معماران و محققان در سراسر جهان است.
برج آجری در یونسکو
این آرامگاه به ارتفاع ۵۳ متر که در سال ۱۰۰۶ میلادی برای قابوس ابن وشمگیر، فرمانروای زیاری و ادیب، در نزدیکی ویرانههای شهر باستانی جرجان در شمال شرق ایران ساخته شد، گواهی بر تبادل فرهنگی میان عشایر آسیای مرکزی و تمدن باستانی ایران است.
این برج تنها مدرک باقیمانده از جرجان، مرکز پیشین هنر و دانش، است که طی حمله مغولها در قرنهای ۱۴ و ۱۵ میلادی تخریب شد.
این بنا نمونهای برجسته و از نظر فنی نوآورانه از معماری اسلامی است که بر ساختمانهای مقدس در ایران، آناتولی (ترکیه) و آسیای مرکزی تأثیر گذاشت. این بنا که از آجرهای پخته بدون لعاب ساخته شده، شامل اشکال هندسی پیچیدهای است که یک استوانه مخروطی شکل با قطری بین ۱۷ تا ۱۵.۵ متر را تشکیل میدهد و با یک سقف مخروطی آجری پوشیده شده است. این بنا پیشرفتهای ریاضیات و علوم در جهان اسلام را در آستانه هزاره اول میلادی نشان میدهد.
- ارزش جهانی برجسته
برج گنبد کاووس با ارتفاع ۵۳ متر که از فواصل دور در دشتهای اطراف پایتخت باستانی زیاریها، یعنی جرجان، قابل مشاهده است، بر شهری که در اوایل قرن بیستم در اطراف پایهاش بنا شد، سیطره دارد.
بدنه استوانهای توخالی برج که از آجرهای پخته بدون لعاب ساخته شده است، از یک طرح هندسی پیچیده به شکل ستاره ده پر شروع شده و تا سقف مخروطی باریک میشود. دو کتیبه کوفی که دور تا دور بدنه قرار گرفتهاند، یادبود قابوس ابن وشمگیر، فرمانروای زیاری و ادیب، را به عنوان بانی آن در سال ۱۰۰۶ میلادی گرامی میدارند.
این برج نمونهای برجسته از طراحی ساختاری نوآورانه اولیه اسلامی است که مبتنی بر فرمولهای هندسی بوده و توانسته است به ارتفاع زیادی در ساخت با آجر با قابلیت باربری دست یابد.
شکل سقف مخروطی آن به یک الگو (پروتوتایپ) برای برجهای آرامگاهی و سایر برجهای یادبود در منطقه تبدیل شد که نشاندهنده تبادل فرهنگی معماری بین عشایر آسیای مرکزی و تمدن باستانی ایران است.
معیارهای ثبت در یونسکو
معیار (i): گنبد قابوس به دلیل ویژگیهای ساختاری و زیباییشناختی ناشی از هندسه خاص خود، یک شاهکار و دستاورد برجسته در معماری آجری اولیه اسلامی محسوب میشود.
معیار (ii): شکل سقف مخروطی گنبد قابوس به عنوان یک نمونه اولیه برای توسعه برجهای آرامگاهی در ایران، آناتولی و آسیای مرکزی اهمیت دارد و نمایانگر تبادل فرهنگی معماری بین عشایر آسیای مرکزی و تمدن باستانی ایران است.
معیار (iii): گنبد قابوس گواه استثنایی بر قدرت و کیفیت تمدن زیاری است که بخش عمدهای از منطقه را در طول قرنهای ۱۰ و ۱۱ میلادی تحت سلطه داشت. این بنا که برای امیری ادیب ساخته شد، آغازگر یک سنت فرهنگی منطقهای در ساخت آرامگاههای یادمانی، از جمله برای اهل قلم، بود.
معیار (iv): این بنا نمونهای برجسته از یک برج یادبود اسلامی است که طراحی ساختاری نوآورانه آن، توسعه استثنایی ریاضیات و علوم را در جهان اسلام در آستانه هزاره اول میلادی نشان میدهد.
- یکپارچگی (Integrity)
این ملک، ارزش خود را به عنوان یک ساختار هندسی استثنایی و یک نماد در شهر کوچک گنبد قابوس، که از جهات مختلف به وضوح قابل مشاهده است، ابراز میکند.
این بنا همچنان ویژگیهای یک یادبود اسلامی را که سنتهای آسیای مرکزی و ایران را ترکیب میکند، بیان میدارد. دندانههای خارجی (فلنجها) و نوارهای کتیبه در وضعیت خوبی قرار دارند، اما تعبیه رمپ و طراحی دیوار حائل در تپه، شکل تپهای را که برج بر روی آن قرار گرفته است، اندکی دچار آسیب کرده است.
- اصالت (Authenticity)
این بنا فرم و طراحی، مصالح، تسلط بصری در چشمانداز را حفظ کرده است و همچنان به عنوان یک مکان مقدس توسط مردم محلی و خارجی مورد بازدید قرار میگیرد و کانون رویدادهای سنتی است.
- الزامات حفاظت و مدیریت
گنبد کاووس تحت قانون حفاظت از میراث ملی (۱۹۳۰) محافظت میشود و در سال ۱۹۷۵ با شماره ۱۰۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت
رسید. مقررات مربوط به این ملک تصریح میکند که فعالیتهای آسیبرسان ممنوع است و هرگونه مداخله، شامل تحقیقات باستانشناسی، مرمت و کار در سایت باید توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) تأیید شود.
برج آرامگاهی و منطقه اطراف آن به طور مشترک توسط شهرداری و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) و مطابق با طرح جامع شهر گنبد کاووس (۱۹۸۹) و طرح تفصیلی (۲۰۰۹) مدیریت میشوند که هدف آنها حفظ ویژگیهای تاریخی و بصری شهر است.
اقدام های حفاظتی کنترل ارتفاع در حریم حفاظتی و منظر، توسط طرح جامع پشتیبانی میشود. طرح مدیریت باید برای شامل شدن یک برنامه حفاظت توسعه یابد.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: