تپه هگمتانه شهر باستانی همدان دروازه ورود به پایتخت مادها و هخامنشیان است که در سال 2024 در لیست میراث جهانی ایران در یونسکو قرار گرفت.
مادر شهرهای کهن ایران
در قلب شهر باستانی همدان، تپهای خاکی قرار دارد که زیر هر وجب از آن، قصههای هزاران ساله اولین امپراتوری ایرانی، یعنی مادها، نهفته است.
تپه هگمتانه، با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال، نه تنها بزرگترین تپه باستانی ایران به شمار میرود، بلکه پایتخت اولین حکومت رسمی ایرانیان (مادها) و سپس پایتخت تابستانی شکوهمند هخامنشیان بوده است.
نام آن به معنی “جایگاه گرد هم آمدن” است و امروز، این سایت ارزشمند، یکی از شاخصترین مقاصد برای علاقهمندان به تاریخ، باستانشناسی و البته، عکاسی میراث فرهنگی است.
برای یک عکاس، هگمتانه گنجینهای بیپایان است؛ جایی که نظم مهندسی باستانی، عظمت خشتها و عمق تاریخ، سوژههایی تکرارنشدنی خلق میکند.
دورههای تاریخی: لایههای حیات در تپه هگمتانه
تاریخ هگمتانه را باید در لایههای خاک جستجو کرد. کاوشهای باستانشناسی نشان میدهد که این شهر در طول قرون متمادی، شاهد استقرار و تجدید بنای تمدنهای مختلف بوده است:
الف) دوران مادها (قدیمیترین لایه): بنیاد نهادن یک پایتخت
دیاکو، نخستین شاه ماد، دستور به ساخت دژی مستحکم و عظیم داد. طبق نوشتههای مورخان یونانی (مانند هرودوت)، این شهر شامل هفت دیوار یا قلعه تو در تو با رنگهای مختلف بوده که هر کدام نمادی از قدرت و تشریفات حکومت بودند.
سوژه عکاسی: در این لایه، به دنبال بقایای خشتهای اولیه، نشانههای سادگی و استحکام معماری مادی باشید. عکاسی با زاویه باز (Wide-Angle) از پلان کلی سایت، میتواند عظمت این شهرسازی منظم را به نمایش بگذارد.
ب) دوران هخامنشیان: شکوه پایتخت تابستانی
پس از پیروزی کوروش بزرگ بر مادها، هگمتانه به یکی از سه پایتخت مهم امپراتوری هخامنشی تبدیل شد و به عنوان خزانهداری و پایتخت تابستانی مورد استفاده قرار گرفت.
بقایای مهم: کشف پایهستونهای سنگی کاخهای هخامنشی (مانند پایه ستون اردشیر دوم) و الواح زرین و سیمین، تأییدکننده شکوه دوران هخامنشی در این منطقه است.
سوژه عکاسی: تمرکز بر جزئیات کتیبهها و پایهستونها، استفاده از نور طلایی غروب (Golden Hour) برای تاکید بر رنگ و بافت سنگها.
ج) دوران پارتها (اشکانیان) و ساسانیان
شواهد نشان میدهد که زندگی در هگمتانه در دوران پارتها و ساسانیان نیز ادامه داشته است، هرچند تمرکز حکومتی از آن کاسته شده بود. کشف تدفینهای پارتی در تابوتهای سفالی بزرگ، دال بر حضور پررنگ اشکانیان در این محوطه است.
- معماری و بناهای سایت: نظم هندسی یک شهر باستانی
یکی از ویژگیهای متمایز و استثنایی هگمتانه، معماری بسیار منظم و شطرنجی آن است که در میان آثار باستانی جهان کمنظیر است. این نظم، برای عکاسی از الگوها (Patterns) و خطوط راهنما (Leading Lines) بسیار ایدهآل است:
بناهای سالم (بقایای قابل مشاهده و بازسازیشده)
معابر و خیابانها: بقایای شبکهای از معابر موازی و متقاطع با عرض ثابت ۳.۵ متر که کفپوش آنها با آجرچینی منظمی پوشانده شده، مهمترین بخش قابل مشاهده سایت هستند. این الگوها، بهترین سوژه برای عکاسی معماری باستان است.
سیستم پیشرفته آبرسانی: در کنار معابر، بقایای کانالها و لولههای سفالی آبرسانی کشف شده که نشاندهنده نبوغ مهندسی ایرانیان در دوران باستان و توجه به بهداشت شهری است.
پیهای خشتی و سنگی خانهها و کاخها: بقایای دیوارهای خشتی (تخریبشده تا ارتفاع کم) با حیاطهای مرکزی قرینه، تصویر کلی از واحدهای مسکونی و اداری دوران باستان را ارائه میدهد. این واحدها در فواصل منظم (حدود ۳۵ متری) از یکدیگر قرار داشتند.
ترانشههای کاوش: بخشهای حفاری شده که لایههای مختلف خاک و تاریخ را به نمایش میگذارند و توسط سقفهای محافظ پوشیده شدهاند، فضایی شبیه به یک موزه روباز زیرزمینی ایجاد کردهاند.
بناهای تخریب شده و غیرقابل مشاهده (اهمیت تاریخی)
قلعههای هفتگانه مادها: هسته اصلی معماری مادی که شامل کاخ شاهی و خزانهداری درونیترین قلعه بود، عمدتاً در اثر کاوشها و گذر زمان تخریب شده و تنها بقایای پیها و دیوارهای آنها باقی مانده است.
کاخهای هخامنشی: کاخهای عظیمی که داریوش اول و داریوش سوم دستور ساخت آنها را داده بودند، عمدتاً تخریب شدهاند و تنها بخشهایی چون پایهستونها و بقایای سنگی آنها کشف شده است.
تزیینات فاخر: متون تاریخی حاکی از تزیینات نقره و طلا در کاخهای شاهی بوده که متأسفانه از بین رفتهاند.
نکته عکاسی: از خطوط موازی و منظم آجری در کف معابر برای هدایت چشم بیننده به عمق عکس و ایجاد حس پرسپکتیو استفاده کنید.
- موزه هگمتانه: گنجینه میراث مکشوفه
بازدید از موزه اختصاصی هگمتانه که در شرق تپه قرار دارد، برای تکمیل درک عکاس از این محوطه ضروری است. آثار کشف شده از تپه در این موزه نگهداری میشوند:
بخش اختصاصی (آثار هگمتانه):
لوحهای زرین و سیمین هخامنشی: (از جمله لوحهای مربوط به اردشیر دوم).
پایهستون سنگی اردشیر دوم هخامنشی با متن میخی.
ظروف فلزی (ریتونها و جامها): بهویژه “ریتون طلایی شیر بالدار اکباتان” که هرچند اصل آن در خارج از ایران است، اما نسخههایی از آن اهمیت هنر فلزکاری هخامنشی را نشان میدهند.
سفالینهها، مهرهای استامپی و سکههای مفرغی.
بخش استانی: شامل آثار کشف شده از سایر نقاط استان همدان در دورههای مختلف پیش از تاریخ تا اسلامی.
نکته عکاسی: در عکاسی موزهای، استفاده از نورپردازی مناسب، تنظیمات حساسیت بالا (ISO) برای مقابله با نور کم، و تمرکز بر جزئیات و بافت اشیاء قدیمی بسیار مهم است.
علاوه بر آثار باستانی مربوط به دوران ماد و هخامنشی، در قسمت شرقی محوطه تپه هگمتانه، دو کلیسای تاریخی نیز قرار دارند که به حضور جامعه ارامنه در همدان گواهی میدهند.
کلیسای قدیمیتر به نام گریگوری استپانوس در دوره صفویه (حدود ۱۶۷۶ میلادی) ساخته شده و به مذهب ارتدوکس تعلق دارد.
کلیسای دیگر، کلیسای حضرت مریم نام دارد که متعلق به دوره قاجار بوده و پیروان مذهب پروتستان از آن استفاده میکردند.
امروزه به دلیل مهاجرت ارامنه، این کلیساها بیشتر جنبه موزهای و گردشگری پیدا کردهاند و از نظر سازمانی تحت نظارت خلیفهگری ارامنه آذربایجان قرار دارند.
- همدان و آب و هوا: راهنمای عکاسی در شهر تاریخ
شهر همدان به دلیل قرارگیری در دامنههای کوه الوند، دارای آب و هوای سرد کوهستانی است. این ویژگی، تأثیر مستقیمی بر برنامهریزی عکاسی در تپه هگمتانه دارد:
بهترین زمان عکاسی (از نظر آب و هوا):
بهار (بهویژه اردیبهشت و خرداد): آب و هوای معتدل و مطبوع، بهترین زمان برای بازدید.
پاییز (مهر و آبان): دمای خنک و دلپذیر، همچنین رنگهای گرم پاییزی در اطراف تپه، کنتراست جذابی با خشتهای باستانی ایجاد میکند.
تابستان: روزها گرم و شبها خنک است. برای عکاسی معماری در فضای باز، بهتر است صبح زود یا عصر را انتخاب کنید تا از تابش مستقیم خورشید جلوگیری شود.
عکاسی در زمستان: زمستانهای همدان بسیار سرد و اغلب با بارش برف همراه است. عکاسی از بقایای باستانی پوشیده در برف تپه هگمتانه، میتواند تصاویری بسیار دراماتیک و کمنظیر خلق کند، اما نیاز به تجهیزات و برنامهریزی دقیقتر دارد.
نکته عکاسی ویژه: با توجه به ارتفاع همدان، کیفیت هوا معمولاً بسیار خوب است. از این فرصت برای عکاسی پانوراما از محوطه و نمای شهر در پسزمینه (در صورت اجازه مسئولین سایت) استفاده کنید.
- نتیجهگیری: میراثی برای عکاسان
تپه هگمتانه، فراتر از یک سایت باستانشناسی، یک سند تصویری از ریشههای تمدن ایران است. بازدید از آن، تجربهای است که عکاس را از دل تاریخ مادها و هخامنشیان عبور داده و با نظم شگفتانگیز شهرسازی باستانی روبهرو میسازد.
برای ثبت بهترین تصاویر، علاوه بر توجه به سوژههای ناب معماری، برنامهریزی برای عکاسی در بهترین نور و زمان سال (با توجه به آب و هوای سرد همدان) کلید موفقیت خواهد بود.
تپه هگمتانه، بیشک، میتواند به عنوان محتوای شاخص سایت عکاسی شما، مخاطبان زیادی را جذب کند.
ثبت جهانی در یونسکو
بقایای باستانشناختی هگمتانه باستانی در شمال غربی ایران قرار دارد. هگمتانه که نزدیک به سه هزاره به طور مداوم مسکونی بوده است، شواهد مهم و نادری از تمدن مادها در قرون هفتم و ششم پیش از میلاد ارائه میدهد و پس از آن نیز به عنوان پایتخت تابستانی حاکمان هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی خدمت کرده است.
- ارزش جهانی برجسته
هگمتانه از جمله شهرهای باستانی خاورمیانه است که به عنوان پایتخت امپراتوری مادها شناخته میشود و همچنان در طول دورههای هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی یکی از مهمترین مراکز حکومتی باقی مانده است.
نام این محوطه به احتمال زیاد برگرفته از واژه “هنگماتا” به معنی “محل گرد هم آمدن” است. در منابع باستانی، هگمتانه با نامهای مختلفی از جمله “اکباتانا، اگباتانا” در یونانی و “اکباتانا، اکباتانیس پارتیِروم” در لاتین ذکر شده است.
هرودوت به گردهمایی مادها اشاره میکند که در آن دیاکو (دایوککو) به پادشاهی رسید. هگمتانه، که به عنوان پایتخت امپراتوری مادها شناخته میشود، در دورههای بعدی از جمله هخامنشی و اشکانی نیز به عنوان پایتخت تابستانی و یک مقر مهم حکومتی به فعالیت خود ادامه داد.
- معیار (ii): هگمتانه شواهد مهمی از تبادلات فرهنگی میان فرهنگها و تمدنهای خاورمیانه در دوران باستان را به نمایش میگذارد. بقایای باستانشناختی شهرسازی و معماری دوره اشکانی، و همچنین وجود مصنوعات ساختهشده برای کاخهای شاهی در شوش و تخت جمشید، گواهی بر مهارت استادکاران هگمتانه و انتقال دانش از هگمتانه به دیگر شهرهای بزرگ باستانی است.
- معیار (iii): هگمتانه، یکی از مراکز باستانی حکومتی در خاورمیانه، شواهد استثنایی از تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فلات ایران در هزاره اول پیش از میلاد را فراهم میکند. این محوطه، شواهد مهم و نادری از تمدن مادها و شواهد قابل توجهی از فرهنگها و تمدنهایی که به صورت متوالی این شهر را اشغال کردهاند، ارائه میدهد. در میان اینها، بقایای باستانشناختی دوره اشکانی نمونهای استثنایی از برنامهریزی خلاقانه و راهحلهای معماری توسعهیافته از طریق تعاملات میان اقوام و مذاهب گوناگون را ارائه میدهد.)
محوطه باستانشناختی تپه هگمتانه شامل بقایای باستانشناختی دورههای مادی، هخامنشی، اشکانی و ساسانی است که تا حد زیادی دستنخورده باقی ماندهاند.
شواهد باستانشناختی دورههای مادی، هخامنشی، اشکانی و ساسانی به صورت درجا (in situ) در محوطه باستانشناختی تپه هگمتانه و موزه آن حفظ شده است.
دیوارهای خشتی حفاریشده با استفاده از روشهای مختلف نگهداری شدهاند: پوشش با سایبانهای سقفی، اندود با لایهای از ترکیب سنتی کاه و گل، پوشاندن با خاک، یا قرار گرفتن در پوششهای حفاظتی. برخی از بخشهای دیوارهای دفاعی هگمتانه با استفاده از مواد سنتی به منظور تفسیر و نمایش بازسازی شدهاند.
این محوطه تحت مالکیت و مدیریت دولت قرار دارد و به طور کامل تحت حمایت قانون است. قوانین و آییننامههای ملی، از جمله قانون حفاظت از آثار ملی (۱۹۳۰)، آییننامه مربوط به جلوگیری از حفاریهای غیرمجاز (۱۹۸۰)، و آییننامه حفاظت از میراث فرهنگی ایران (۲۰۰۲)، جنبههای مختلف مربوط به حفاظت، نگهداری، مرمت و توسعه را تنظیم میکنند.
طرحهای توسعه و اسناد استراتژی ملی، همچنین استانداردهای حفاظتی تهیهشده توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران (IMCHTH) مجموعهای اضافی از اقدامات حفاظتی ملی را برای این محوطه فراهم میسازند.
پایگاه هگمتانه، به عنوان بدنه مدیریتی محوطه و زیرمجموعه وزارت میراث فرهنگی، اصلیترین مرجع مدیریتی برای این محوطه و حریم آن است.
این پایگاه مستقیماً مسئول تمام اقدام های حفاظتی، برنامهریزی و هماهنگی در محوطه تعیینشده و حریم آن است. فعالیتهای پایگاه توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان و وزارت میراث فرهنگی از طریق شعبه استانی آن نظارت میشود.
کار پایگاه توسط یک کمیته راهبری و یک کمیته فنی حمایت میشود. کمیته راهبری هماهنگی اداری میان نهادهای مرکزی و محلی دولتی، دانشگاهیان و کارشناسان را تضمین میکند.
همچنین، طرحهای مدیریتی سالانه، پیشنهادهای پروژههای پژوهشی، و گزارشهای فنی سالانه پایگاه را تأیید مینماید. کمیته فنی مسائل فنی حفاظت و پایش محوطه را از طریق کارگروههای میانبخشی برای مرمت، سیاستهای اجتماعی، آموزش، گردشگری، برنامهریزی اقتصادی، امنیت، خدمات شهری و زیرساخت مدیریت میکند.
پایگاه هگمتانه از بودجه و تعداد کارکنان کافی برای انجام وظایف قانونی خود برخوردار است.
گردشگری از اولویتهای توسعه این شهر تاریخی است و در طرحها و استراتژیهای مختلف شهری لحاظ شده است. طرح ملی توسعه گردشگری و طرح جامع گردشگری استان همدان، چارچوب سیاستگذاری برای برنامهریزی توسعه گردشگری در منطقه را فراهم میکنند.
هیچگونه فشار بازدیدکننده در محوطه وجود ندارد، مگر در ایام نوروز (سال نوی ایرانی) که این فشار با افزایش تعداد نگهبانان و راهنمایان و بهبود ساماندهی بازدیدکنندگان در محوطههای باستانشناختی، تعدیل مییابد.
برنامهریزی، نظارت و توسعه گردشگری و محصولات مرتبط با آن بر عهده شعبه استانی وزارت میراث فرهنگی است، در حالی که پایگاه هگمتانه مدیریت بازدیدکنندگان در محوطههای باستانشناختی را بر عهده دارد.
توسعه زیرساختهای گردشگری از اجزای اهداف کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت طرح مدیریتی است که شامل اقداماتی چون انطباق ساختمانهای تاریخی برای اهداف گردشگری، بهبود فضاهای عمومی، نورپردازی و مبلمان خیابانی، بهروزرسانی سیستم کنترل ورودی محوطه باستانشناختی هگمتانه، ارتقاء مسیرهای گردشگری و امکانات رفاهی بازدیدکنندگان، مدیریت زمان بازدید، آموزش بازدیدکنندگان، آموزش راهنمایان تور و بهبود امنیت میشود.
چارچوب قانونی و سیاستی مناسبی برای تشویق مشارکت عمومی در حفاظت از میراث فرهنگی، و همچنین در حیات فرهنگی و اقتصادی به طور کلی، وجود دارد.
اداره های مختلف دفتر استانداری، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در همدان، سازمانهای غیردولتی و همچنین پایگاه هگمتانه و وزارت میراث فرهنگی، مسئولیت تضمین مشارکت جوامع محلی، از جمله زنان و جوانان، در فعالیتها و برنامههای مختلف را به اشتراک میگذارند.
مشارکت جوامع محلی در مدیریت محوطه از طریق کمیته راهبری پایگاه میسر شده است. نمایندگان این کمیته بیشتر از شرکای نهادی انتخاب میشوند. ارتباط با جامعه از طریق رؤسای یا نمایندگان اتاق اصناف، شورای شهر و سازمانهای غیردولتی برقرار میشود.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
