تمدن جیرفت

تمدن جیرفت که مربوط به 3000 سال قبل میلاد مسیح می باشد قدیمی ترین تمدن بشر در نزدیکی شهر جیرفت و هلیل رود در ایران و استان کرمان قرار دارد.

تمدن 5000 ساله

قبل از کشف این تمدن تصور می شد که تمدن بین النهرین در سومر قدیمی ترین تمدن بشر است اما پس از کشف اتفاقی آن تمامی محاسبه های دوران باستان عوض شد.

این تمدن ناشناخته و بسیار پیشرفته و هوشمند در دوران باستان که احتمالا بزرگترین مرکز تجاری دوران باستان بوده است، پس از سیل در سال 1380 شمسی – 2001 میلادی در نزدیکی شهر جیرفت، در ابتدا ویرانه‌های یک گورستان باستانی متعلق به فرهنگ عصر برنز را که در کنار تمدن های بین‌النهرین شکوفا شده بود، را آشکار کرد.

اشیاء و ظروف زینتی از جنس سنگ کلریت (سنگ صابون) با نقش برجسته‌های قابل توجه و مبتکرانه انسان و حیوان هایی مانند یوزپلنگ و عقرب و قطعه های متمایز طلا و جواهر، اسلحه باستانی، سرامیک های ظریف، ظروف نوشیدنی و تخته های بازی که دارای هنرهای غیرمعمول و منبت کاری های باشکوه بر روی سنگ کلریت (سنگ صابون) و لاجورد و ساخته های مفرغی متعلق به تمدن جیرفت در این سایت باستانی تاکنون کشف گردیده‌است.

این قطعه های خارق‌العاده نمادی پیچیده از حیوان ها، اعم از وحشی و اهلی را به تصویر می‌کشید که نبرد بین حیوان با پیکرهای انسانی بود و در همه آن ها انسان‌ها همیشه پیروز هستند.

بر روی این سنگ ها طرح هایی از حیوان ها در حال چرا در دشت های وسیع و طراحی معماری معبدها یا کاخ‌های باستانی نقش بسته است.

در عکس پایین یک سنگ وزنه کلریتی (سنگ صابون) را می بینید که بر روی ان عقرب‌ها در کنار یک انسان با پاهای سم‌دار که دو یوزپلنگ را از دمشان گرفته است، به زیبایی حکاکی شده است.

آثار تاریخی کشف شده از شهر سوخته مبین وجود روابط تجاری بین شهر باستانی جیرفت و شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان ایران در دوران باستان و ارتباط های بین آن‌ها بوده‌است.

همچنین کشف دبیره کهن جیرفت که به نوعی کهن ترین خط باستانی دنیا شناخته شده است که هنوز رمزگشایی نشده، باعث شگفت زده شدن بسیاری از محققان شد.

محوطه باستانی تمدن جیرفت که با نام محله کمادین خرابه‌های شهر قدیم در فهرست آثار ملی ایران شمارهٔ ثبت ۵۲ به ثبت رسیده‌است و مربوط به دوران پیش از تاریخ بوده که در شهرستان جیرفت و سمت راست هلیل‌رود واقع شده است.

بعد از کشف اشیای تاریخی و کوزه‌ها توسط مردم محلی در اوایل انقلاب اسلامی، به علت اقدام دیرهنگام مسئولان بیشتر آثار به سرقت رفت و گروه‌های بزرگ مردم به این منطقه سرازیر شدند و سه گورستان و تمام قبرهای آن به شکل کامل غارت شد به‌طوری که در کاوش‌های بعد از تاراج، حتی یک استخوان در این گورستان‌ها یافت نشد و تمام قبرها توسط قاچاقچیان و مردم تخلیه شده بود و این یکی از بزرگترین غارت‌های آثار باستانی در تاریخ باستان شناسی جهان بود.

 بعد از حدود یک سال تعدادی از آثار باستانی این منطقه از برخی قاچاقچیان کشف و ضبط شد، اما قاچاقچیان تقریبا این تمدن را که برای 4000 سال مدفون مانده و فراموش شده بود را از بین برده بودند.

داده‌های ارائه شده توسط سایت‌های اینترنتی و خانه‌های حراجی که اشیای باستانی دزدی را می فروشند، نشان می داد که اطلاع های این قطعه های مرموز کم و در بهترین حالت مبهم بود.

در سال 1380 شمسی – 2001 میلادی سیلی از اشیاء باستانی ظاهراً از ناکجاآباد در بازار قاچاق و حراج آثار باستانی ظاهر شد. منشاء آن ها اغلب به عنوان “از آسیای مرکزی” ذکر می شد.

در ابتدا فرض بر این بود که این قطعه ها کار کپی کارهای خبره است، اما با توجه به اینکه بعدها تعداد بیشتری از آن ها به بازار آمد، محققان شروع به گمانه‌زنی کردند که می‌توانند اصیل باشند، که از یک سایت باستانی غیرمستند که مکان آن برای آن ها ناشناخته بود نشأت می‌گرفت.

در سال 1381 شمسی – 2002 میلادی متاسفانه موارد بیشتری در بازار ظاهر شد.

دولت ایران برای جلوگیری از غارت بیشتر در اواخر همان سال این معما را حل کرد. تحقیق های هماهنگ منجر به دستگیری چند قاچاقچی و مصادره انبوهی از آثار باستانی شد.

این اشیا برای ارسال از تهران، بندرعباس و کرمان برای خریداران در سراسر جهان آماده شده بودند. محقق ها فاش کردند که بیشتر این قطعه های متمایز را می توان در مکانی در دره هلیل رود، در حدود 25 مایلی جنوب جیرفت، شهری دورافتاده و آرام در جنوب شرقی ایران، نه چندان دور از خلیج فارس جستجو کرد.

اشیاء به‌دست‌آمده تمدن جیرفت از قاچاق چیان و این تپه باستانی تا به امروز بیشتر ابزارهای مفرغی، ظروف سفالی و سنگی، قطعه های سنگ کلریت (سنگ صابون) بودند.

صنعت ویژه مردمان این منطقه همان کنده‌کاری روی سنگ کلریت (سنگ صابون) است که تقریبا منحصر به مردم تمدن جیرفت و دارای ظرافت خاص است.

اما این آثار مرموز از کجا آمده بودند؟ در آن زمان، محقق ها و باستان شناسان هیچ مکان حفاری در این منطقه نداشتند، اما وقتی به بررسی منطقه تمدن جیرفت که قاچاقچیان در بازجویی گفته بودند، پرداختند توضیحی ساده و در عین حال شگفت‌انگیز پیدا کردند.

در اوایل سال 1380 شمسی – 2001 میلادی سیل باعث شده بود که رودخانه هلیل رود از سواحل خود طغیان کند و زمین های اطراف را فرسایش دهد.

لایه های رسوب شسته شد و بقایای یک گورستان باستانی در معرض دید قرار گرفته بود. مردم محلی و غارتگران به سرعت به اهمیت این یافته پی بردند و به جمع آوری و فروش آثاری که پیدا کرده بودند پرداختند.

این سنگ های کلریت موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می‌گیرند. پرکاربردترین طرح های تصویرشده بر روی این سنگ ها و ظرف‌ها به انسان، عقرب، یوزپلنگ، بز کوهی، گوسفند، شاهین، مار، نخل، شیر و گاو کوهان‌دار اختصاص دارند.

نکته دیگری که ظرف‌های سنگ کلریت این منطقه را از آثار دیگر تمدن‌های باستان متفاوت می‌سازد، به‌کارگیری تکنیک گوهرنشانی (مرصع کاری) است که گاه برای نشان دادن چشم انسان و جانوران یا خال‌های بدن مارها و… مورد استفاده قرار گرفته‌است.

دور تا دور ظرف ها نقش‌هایی از جانوران گوناگون به‌صورت در هم تنیده حک شده‌است که کنار هم نهادن آن‌ها نیاز به محاسبه های پیچیده و مهارت بسیار بالایی داشته‌است.

اهمیت کامل این کشف پس از بررسی های رسمی باستان شناسان در منطقه تمدن جیرفت و دریافت این مطلب مهم که قدمت این تمدن و فرهنگ غیرمستند نزدیک به 5000 سال قبل و به عصر برنز می رسد، آشکارتر شد.

غارتگران هزاران قبر را در این گورستان غارت کرده بودند، آثار باستانی بسیاری را بردند و به محل آسیب بسیاری رساندند، اما باستان شناسان مصمم بودند آنچه را که باقی مانده بود بررسی کنند.

آن‌ها از دانشگاه‌های سراسر جهان سفر کردند تا به یک تیم ایرانی ملحق شوند تا تا آنجا که ممکن است از سایت در معرض دید محافظت کنند و مناطق مجاور را حفاری کنند تا درباره این فرهنگ باستانی و مردم آن بیشتر بیاموزند.

پس از این کاوش های باستانشناسی که بزرگترین طرح کاوش های باستان شناسی در خاورمیانه بود، یک زیگورات 5000 ساله آثار سنگی و کتیبه های آجری فراوان و خطی ناشناخته از دل خاک سر برآورد.

بر بالای تپه شمالی جیرفت معبدی قرار داشت که یکی از بزرگترین زیگورات های دنیای باستان است و در ساخت سه طبقه آن، بیش از 4 میلیون عدد خشت بکار رفته که تا کنون دو سکوی عظیم آن آشکار شده است.

در تپه کنار صندل جنوبی نیز بقایای یک تپه یافت شده که در مرکز آن شهر در دوران باستان ساخته شده بود و در طی کاوش ها بخشی از حصار شهر و بخش های مسکونی شهر پیدا شد.

اشیاء قفلی شکل، مانند عکس پایین در تمدن جیرفت فراوان بود. گاهی وقت ها “سنگ وزنه” نامیده می شوند، عملکرد آن ها نامشخص است.

در یکی از این اسناد که از خرابه‌های شهر اوروک بدست آمده‌است، داستان کشمکش میان پادشاه سومر با فرمانروای سرزمین ثروتمندی بنام آراتا ثبت شده بود و در کتیبهٔ دیگر، پادشاه سومری سعی کرده بود با گذر از شهر شوش و هفت رشته کوه، به سرزمین آراتا یا ارته حمله کند.

بررسی دقیق این کتیبه‌ها و آثار کشف شده این فرضیه را به اثبات نزدیک می‌کند که شهر افسانه‌ای و گمشدهٔ ارت که در شرق ایران قرار داشته، به احتمال زیاد همان شهر جیرفت است.

از آثار کشف‌شده در حوزهٔ تمدن جیرفت می‌توان به ظروف و پلاک‌های سنگی با نقوش بسیار ظریف از موجودهایی چون عقاب، عقرب و یوزپلنگ اشاره کرد.

متأسفانه طی چند سال های گذشته، حفارهای غیرمجاز و قاچاقچیان اشیای عتیقه، بسیاری از آثار کشف شده در محوطهٔ باستانی تمدن جیرفت را که جزو میراث ملی ایران محسوب می‌شدند و ارزش بسیار زیادی در شناخت سابقهٔ تمدنی ایران داشتند، از کشور خارج کرده و با بهای اندکی به دزدان، مجموعه داران و موزه‌داران بزرگ دنیا که و مال خران و قاتلان اصلی تاریخ و اشیای تارخی هستند، فروخته‌اند.

فرهنگ شهری جدید

کاوش‌های حوالی جیرفت که چندین فصل به طول انجامید، در سال 1383 شمسی – 2003 میلادی به سرپرستی باستان‌شناس ایرانی یوسف مجیدزاده آغاز شد.

این تیم یک گورستان اصلی را شناسایی کردند که نام آن را ماهوت آباد گذاشتند. اعتقاد بر این است که بیشتر یافته‌ها و آثار اولیه با وجود غارت وسایل داخل قبرها قبل از کاوش‌ها، از این مکان به دست آمده است.

تقریباً یک مایل به سمت غرب گورستان، باستان شناسان دو تپه مصنوعی بزرگ را که بر فراز دشت بلند شده بودند، برای مطالعه بیشتر هدف قرار دادند.

این دو تپه با فاصله حدود یک مایل از یکدیگر، کنارصندل جنوبی و کنارصندل شمالی نامیده شدند. معلوم شد که آن ها حاوی بقایای دو مجتمع بزرگ معماری هستند.

تپه شمالی شامل یک ساختمان مذهبی بود، در حالی که در جنوبی بقایای یک ارگ مستحکم بود. در پای تپه‌ها، که زیر پای بسیاری از رسوب ها مدفون شده بودند، بقایای ساختمان‌های کوچک‌تر وجود داشت.

اعتقاد بر این است که این دو تپه زمانی بخشی از یک سکونتگاه شهری واحد را تشکیل می‌دادند که کیلومترها در سراسر فلات امتداد داشت.

نتیجه گیری اولیه تیم باستان شناسی از داده های جزئی موجود تأثیر زیادی بر جامعه علمی گذاشت. برخی از محقق ها، به ویژه اسکار وایت ماسکارلا، باستان شناس آمریکایی، به شدت یافته های او را زیر سوال بردند و بحث های آکادمیک خشمگینی را برانگیختند.

منتقدان نگران بودند که غارت اولیه آثار باستانی این سایت، ارزیابی دقیق قدمت و اصالت آن ها را دشوار کرده است.

علیرغم اختلاف نظرها، کار در سایت ایرانی در طول چندین فصل با حضور محقق هایی از سراسر جهان، از جمله هالی پیتمن، باستان شناس آمریکایی از دانشگاه پنسیلوانیا، ادامه یافت.

مرحله اول کاوش در این سایت تا سال 2007 به طول انجامید و تصویر اولیه تمدن جیرفت که وجود داشت، روشن تر شد. مجید زاده یافته‌های این تیم را منتشر کرد که نشان می‌داد در اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد یک مرکز شهری در سایت جیرفت ایجاد شده است.

نتیجه‌گیری خوش‌بینانه وی بیان کرد که «منطقه جیرفت… در هزاره سوم پیش از میلاد یکی از مراکز اصلی شهرنشینی در منطقه بود و مرکز آن در دره رود هلیل بود که مکان‌های بزرگی با معماری تاریخی، مناطق تولید صنایع دستی قابل توجه، محله‌های خانگی و گورستان‌های فرامحلی وسیع بر چشم‌انداز غالب بود.»

در ادامه کاوش ها باستان شناسان ایرانی اشیای متمایزی پیدا کردند، برخی کاربردی، برخی تزئینی و برخی دیگر مقدس که اغلب دارای سنگ های نیمه قیمتی تراشیده شده مانند کلسیت، کلریت، اپسیدین و لاجورد بودند.

.به نظر می رسد که شهروندان این شهر با شهرهای بین النهرین، منطقه ای که بین رودهای دجله و فرات امروزی قرار داشته است، ارتباط نزدیکی داشته اند.

حفاری دقیق کنار صندل جنوبی نشان داد که ارگ ​​آنجا زمانی با دیواری از آجری به یاد ماندنی احاطه شده و دارای چندین اتاق بوده است که از طریق تجزیه و تحلیل رادیوکربن بین 2500 تا 2200 قبل از میلاد قدمت دارند.

حفاری در محوطه جیرفت به مدت هفت سال متوقف شد و در سال 1393 شمسی – 2014 میلادی با بازگشت باستان شناسان ایرانی به محوطه، دوباره آغاز شد.

محقق هایی از ایتالیا، فرانسه، آلمان و سایر کشورها در این کاوش‌های جدید شرکت کرده‌اند که اطلاع های دقیق‌تری درباره مردم عصر برنز جیرفت کشف کرده‌اند.

باستان شناسان از کشف پیچیدگی و زیبایی آثار هنری یافت شده در محوطه جیرفت به وجد آمدند. شمایل نگاری تزیینی موجود بر روی صدها ظروف سرشار از نمادهای ماهرانه اجرا شده بود و شباهت های قابل توجهی با شمایل نگاری مرتبط با سنت بین النهرین نشان می داد.

تصاویر عقرب یافت شده در جیرفت بازتاب مردان عقربی است که در گورستان سلطنتی در شهر اور (اواسط هزاره سوم پیش از میلاد) به تصویر کشیده شده است.

گاو نرهای جیرفت، مرد گاو نر انکیدو را از حماسه اکدی گیلگمش به یاد می آورند. شباهت های زیادی به قدری واضح است که این نظریه مطرح می شود که این دو فرهنگ می توانند میراث فرهنگی مشترکی داشته باشند.

چشمگیرتر از همه یافته ها، تصاویر متمایز و تکرارشونده یک گاو نر وارونه با عقابی است که بالای آن معلق است و هچنین تصاویری از نبرد بین عقاب و مار مبی باشد.

این دو نقش بر روی بسیاری از ظرف ها یافت شده در تمدن جیرفت دیده می شوند و به نظر می رسد یکی از معروف ترین اسطوره های بین النهرین را تداعی می کند: اسطوره اتانا “Etana” چوپان و شاه اسطوره ای در شهر کیش عصر باستان سومر، که در فهرست پادشاهان سومری نیز ذکر شده است.

در این اسطوره، یکی از پیچیده ترین و هیجان انگیزترین داستان های این دوره باستانی، اتانا به راهی برای صعود به بهشت ​​نیاز دارد تا به گیاه جادویی دست یابد که به همسرش اجازه می دهد وارثی به دنیا بیاورد.

در این داستان، یک عقاب و یک مار مبارزه می کنند. این دو در حالی که زمانی متحد قسم خورده بودند، پس از خوردن فرزندان مار توسط عقاب، به دشمنان فانی تبدیل شدند.

مار از عقاب انتقام می گیرد و او را رها می کند تا در گودال بمیرد. به توصیه خدای خورشید شاماش “Shamash” اتانا عقاب را نجات می‌دهد و پرنده برای قدردانی، اتانا را به آسمان می‌برد تا گیاهی را که برای اطمینان از جانشینی خود به آن نیاز دارد، بازیابی کند.

باستان شناس ایتالیایی، ماسیمو ویداله “Massimo Vidale” در کار خود در مورد تمدن جیرفت خاطرنشان کرد که «روی یک گلدان، یک شخصیت زانو زده دو گاو کوهان دار را نگه می دارد.

در یکی از ورودی‌های ارگ کنارصندل جنوبی، محقق ها قطعه‌ای از یک لوح سفالی پخته یافتند که روی آن نوشته ای داشت. در نقطه ای دیگر، در حدود 500 فوتی شمال، سه لوح دیگر با متون مکتوب در دو سیستم نوشتاری مختلف یافت شد. این افراد هر که بودند، سیستم نوشتاری داشتند.

یکی از آن ها شبیه به خط عیلامی است، خطی که در شهرهای پادشاهی عیلام در مرز بین النهرین استفاده می شود. خط دیگر به شکل هندسی بود و قبلا دیده نشده بود. استنباط آشکار از این دو یافته این است که تمدن جیرفت باسواد بوده است.

یکی از اشیای کشف شده بسیار مهم در تمدن جیرفت مجسمه مردی (عکس بالا) است که احتمال می رود یکی از خدایان این تمدن باشد.

این مجسمه به ارتفاع 115 سانتیمتر که در تپه جنوبی پیدا شد. بالا تنه این مرد برهنه به رنگ زرد و روی دامن وی با قرمز رنگ آمیزی شده  است و داخل طاقچه ای قرار داده شده است.

متاسفانه از سینه به بالای این مجسمه تخریب یا شکسته شده است. بیشتر این آثار کشف شده، هم اکنون در موزه باستان شناسی جیرفت قرار دارند.

همانطور که گفتیم در سال 1382 شمسی – 2003 میلادی، مجید زاده، مدیر عملیات، پس از بررسی مجموعه عظیم از یافته های باستان شناسی مصادره شده، فرضیه جالبی را مطرح کرد.

وی بر اساس مشاهده های خود از این محوطه و مطالعه متون خط میخی باستانی بین النهرین بر این باور است که تمدن جیرفت همان تمدن گم شده آراتا است، سرزمینی که در اشعار متعدد سومری به دلیل ثروتش مورد ستایش قرار گرفته است.

یک متن باستانی درگیری بین آراتا و شهر بین النهرینی اوروک “Uruk” را توصیف می کند. در روایت، آراتا مکانی پر جنب و جوش است: «برج و باروهایش از لاجورد سبز است، دیوارها و آجرکاری های سر به فلک کشیده آن قرمز روشن است، خشت آجری آن ها از سنگ قلع ساخته شده است که در کوه ها کنده شده است».

مجید زاده به موقعیت جغرافیایی محوطه محصور شده توسط کوه ها، فراوانی سنگ های نیمه قیمتی و درجه بالای تمدن به عنوان عواملی برای شناسایی آراتا اشاره می کند.

مخالف ها، نظریه مجیدزاده را به عنوان فاقد شواهد محکم مورد انتقاد قرار می دهند. هیچ مدرک مستندی وجود ندارد که نشان دهد آراتا در جایی خارج از اشعار سومری وجود داشته است و اینکه آراتا فقط یک اسطوره عصر برنز بوده است.

برخی دیگر از محققان این نظریه را مطرح کرده اند که تمدن نزدیک جیرفت ممکن است با پادشاهی باستانی مرهاسی “Marhasi” مطابقت داشته باشد.

این نظریه دارای پشتوانه متنی است. نخست، کتیبه‌های پادشاهان آکد، یک امپراتوری بین النهرین، وجود دارد که شاهکارهای باشکوه اکدی آن ها را در طول نبرد با یک دولت قدرتمند در ارتفاع های ایران توصیف می‌کند.

در یکی از این متون، پایان درگیری به تفصیل نقل شده است: «ریموش “Rimush” [پادشاه اکد Akkad] در جنگ ابالگماش “Abalgamash” پادشاه مرهاسی را شکست داد… هنگامی که عیلام و مرهاسی را فتح کرد، 30 معدن طلا، 3600 معدن نقره و 300 برده مرد و زن را اسیر کرد.

شواهد محکمی وجود دارد که نشان می دهد شهر اکد بین سال های 2350 تا 2200 قبل از میلاد وجود داشته است. از آنجایی که مرهاسی معاصر اکد بود، مرهاسی را نیز می توان به آن زمان دانست که با داده های سایت های حفاری جیرفت مطابقت دارد. بر خلاف مرهاسی، آراتا را نمی توان با یک دوره خاص شناسایی کرد.

هیچ کس هرگز در خواب هم ندیده بود که از میان شن‌های چنین منطقه‌ای دورافتاده و خشک در کرمان، که بسیاری آن را نقطه‌ای بعید برای توسعه یک تمدن پیچیده می‌دانند، می‌توان یک فرهنگ بزرگ مانند تمدن جیرفت را یافت.

از زمانی که کاوش‌ها از نزدیک به دو دهه پیش آغاز شده، اکتشاف های متعدد پس از تجزیه و تحلیل کامل امکان قرار دادن جیرفت را در چشم‌انداز تاریخی مناسب‌اش ممکن می‌سازد.

از سال 1248 شمسی – 1869 میلادی، زمانی که بقایای فرهنگ سومری کشف شد، بین النهرین مهد تمدن در نظر گرفته شده است. اما یافته های قابل توجه در جیرفت نیاز به ارزیابی مجدد این تفسیر دارد.

از جاذبه‌های تمدن باستانی جیرفت، کشف سازه زیگورات در این منطقه است. زیگورات، یک سازهٔ بنای چندطبقه است که از خشت ساخته‌شده‌است. قدمت زیگورات جیرفت به حدود نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد.

باستان شناسان هنوز موفق به آشکارساختن برخی از ورودی‌های اصلی بنای زیگورات نشده‌اند، زیرا بخش‌های اصلی این بنا هنوز در زیرخاک است.

دبیرهٔ جیرفت، کهن‌ترین خط یا دبیرهٔ جهان است که حتی کهن‌تر از خط سومری نیز می‌باشد. این دبیره در سنگ نبشته‌های مربوط به شهرنشینی جیرفت ایران یافت شده‌است.

بر پایهٔ کاوش‌هایی که در کاوشگاه باستانی جیرفت انجام شد، برخلاف نگرش پیشین که سومریان مخترعان خط دانسته می‌شدند، ثابت شد که مردمان تمدن جیرفت ایران نخستین پدیدآورندگان خط (دبیره) در جهان بوده‌اند. کارشناسان مختلف این خط را با نام‌های گوناگونی (شرقی، جیرفتی، هندسی، نیا ایرانی و…) نامیده‌اند.

ترجمه، تهیه و تنظیم مقاله: رضا گودرزی

در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلو عکس های نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری دو دهه) با ما در ارتباط باشید: 09001075213

لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:

برای خواندن مقاله های بیشتر مانند مقاله تمدن جیرفت در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.

برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.

برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.

صنایع دستی و هنری

برای دیدن این تیشرت در فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.

هم اکنون می توانید این مقاله را از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: