مسجد جامع اصفهان مشهور به مسجد عتیق یا جمعه، یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی ایران و شاهکاری بینظیر در میان میراث جهانی ایران در یونسکو است.
شاهکار معماری
مسجد جامع اصفهان، نگین هزارساله اصفهان و شاهکاری بینظیر است که تحولات معماری اسلامی را در طی بیش از هزار سال به تصویر میکشد.
مسجد جامع اصفهان که با نامهای مسجد عتیق یا مسجد جمعه اصفهان نیز شهرت دارد، صرفاً یک بنای مذهبی نیست، بلکه یک دایرةالمعارف زنده از هنر و معماری ایرانی-اسلامی است.
این بنای سترگ، قدیمیترین اثر تاریخی شهر اصفهان است که بخش عظیمی از تاریخ این شهر را در خود جای داده است. با بیش از ۱۴ قرن قدمت، مسجد جامع اصفهان نقطه آغاز شکلگیری بافت مرکزی شهر به شمار میرود.
- سال ساخت و تاریخچه پرفراز و نشیب (سیر تحولات تاریخی بنا)
قدمت بنای اولیه مسجد جامع اصفهان به قرون اولیه اسلامی، سده دوم هجری قمری (سال ۱۵۶ ه.ق) و دوران عباسیان بازمیگردد. کاوشهای باستانشناسی شواهدی از یک بنای مذهبی (احتمالاً آتشکدهای در دوران ساسانی) را در زیر آن نشان داده است.
دوره اولیه (قرن ۲ و ۳ ه.ق): ساخت بنای اولیه به سبک مساجد عربی (شبستانی با سقف چوبی و ستونهای خشتی) در زمان عباسیان.
دوره دیلمیان (آل بویه): تعمیرات و بازسازیهایی انجام شد و شبستانها و فضاهای جانبی گسترش یافتند.
اوج توسعه (دوره سلجوقی): مهمترین تحولات معماری در این دوره رخ داد. ساخت دو گنبدخانه مشهور و تغییر پلان مسجد از شبستانی به چهار ایوانی (سبک غالب مساجد ایرانی) در قرن پنجم هجری.
دوره ایلخانی: اضافه شدن شبستان معروف محراب الجایتو که شاهکار گچبری است.
دوره مظفریان، تیموریان و آققویونلوها: الحاق فضاهایی مانند مدرسه مظفری و کاشیکاریهای متعدد.
دوره صفوی و قاجار: مرمت، بازسازی و تکمیل تزیینات و کاشیکاریها، به ویژه در ایوانها و نماها.
این تلفیق سبکها و دورهها، مسجد جامع اصفهان را تبدیل به یک موزه تاریخی کرده است.
- معماری چهار ایوانی: نوآوری سلجوقی
مسجد جامع اصفهان اولین نمونه کامل و استاندارد شده از معماری چهار ایوانی در ایران است که بعدها الگوی ساخت مساجد بزرگ دیگر (مانند مسجد جامع یزد) شد.
این چهار ایوان عظیم در اطراف صحن مرکزی مسجد قرار گرفتهاند و عبارتند از:
۱. ایوان جنوبی (صفه صاحب): زیباترین ایوان که در دوره سلجوقی ساخته شد و تزیینات صفوی، بهویژه کاشیکاریهای نفیس و مقرنسکاریهای هنرمندانه، به آن اضافه گردیده است.
۲. ایوان شمالی (صفه درویش): این ایوان نیز در دوره سلجوقی بنا شد و بعدها تزیینات دورههای دیگر را به خود دید.
۳. ایوان غربی (صفه استاد): دارای تزیینات کاشیکاری و خطاطی دوران صفوی.
۴. ایوان شرقی (صفه شاگرد): سادگی نسبی آن، تضاد زیبایی با سایر ایوانها ایجاد میکند.
بخش مهم دیگر شبستانها و گنبدخانهها هستند که تالارهای ستوندار مسجد را تشکیل میدهند.
- رقابت دو گنبد: نظامالملک و تاجالملک
دو گنبدخانه مهم در مسجد جامع، اوج هنر معماری دوره سلجوقی و نماد یک رقابت معمارانه تاریخی هستند:
گنبد نظامالملک (گنبد جنوبی)
سال ساخت: حدود ۴۶۵ ه.ق
بانی: خواجه نظامالملک (وزیر مشهور سلجوقی).
ویژگی: این گنبدخانه در مقابل محراب اصلی قرار دارد و از نظر عظمت و استحکام بنا، مهمترین بخش مسجد است. ارتفاع و ابعاد بزرگ آن، نشاندهنده اقتدار دوران سلجوقی است.
گنبد تاجالملک (گنبد شمالی)
سال ساخت: حدود ۴۸۱ ه.ق
بانی: تاجالملک (رقیب نظامالملک).
ویژگی: این گنبد از نظر ابعاد کوچکتر است، اما در مقایسه با گنبد نظامالملک، به دلیل ظرافت و زیبایی در آجرکاری و تزئینات داخلی، شهرت دارد. این گنبد به دلیل تزیینات استادانه، «گنبد خاکی» نیز نامیده میشد.
- کاشیکاری، گچبری و هنر استادکاران (جلوههای تزیینی)
مسجد جامع اصفهان یک نمایشگاه بیمانند از فنون تزیینی اسلامی است:
کاشیکاری: از مهمترین ویژگیهای بنا، تنوع سبکهای کاشیکاری است. در ایوانها و گنبدخانهها، میتوان نمونههای شاخصی از کاشی معرق و کاشی هفترنگ را از دورههای ایلخانی، تیموری و بهویژه صفوی مشاهده کرد که با رنگهای لاجوردی، فیروزهای، و سفید در اوج زیبایی هستند.
محراب الجایتو: این محراب که در شبستان الجایتو واقع شده، شاهکار گچبری دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) به شمار میرود. طرحهای اسلیمی و خطوط کوفی و ثلث به کار رفته در آن، از ظریفترین نمونههای موجود در ایران است.
استادکاران بانی: اگرچه نام تمامی سازندگان در طول ۱۴ قرن مشخص نیست، اما کتیبهها و منابع تاریخی به نام بانیانی چون خواجه نظامالملک و تاجالملک و خطاطانی برجستهای مانند علیرضا عباسی (در کتیبههای صفوی) اشاره دارند که هنر خود را بر جای جای این بنا حک کردهاند.
- ارزش جهانی و میراث ماندگار
مسجد جامع اصفهان نه تنها یک اثر ملی، بلکه یک میراث جهانی یونسکو است که در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱ میلادی) به ثبت رسید و در ادامه مقاله به آن خواهیم پرداخت.
این ثبت جهانی، مهر تأییدی است بر اهمیت این بنا به عنوان نقطه عطفی در تاریخ معماری جهان و نمادی از تداوم و تکامل هنر اسلامی در ایران.
مسجد جامع اصفهان با تلفیق بینظیر سبکهای مختلف معماری، از شبستانی اولیه تا الگوی چهار ایوانی و از سادگی آجرکاری سلجوقی تا شکوه کاشیکاریهای صفوی، همچنان قلب تپنده تاریخ اصفهان است. بازدید از این مسجد برای درک عمق هنر و فرهنگ ایرانی ضروری است.
- معماری شبستانها و ایوانهای مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان که به عنوان یک موزه معماری اسلامی شناخته میشود، دارای ساختار چهارایوانی است که این سبک معماری ایرانی پس از ساخت آن، در مساجد دیگر نیز رواج یافت.
در اطراف صحن مرکزی مسجد، چهار ایوان بزرگ قرار گرفتهاند که به نامهای صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در غرب، و صفه شاگرد در شرق شناخته میشوند.
ایوانها به لحاظ معماری و ارزش تاریخی، از مهمترین بخشهای مسجد به شمار میروند و با تزئینات خیرهکننده گچبری، کاشیکاری و مقرنسکاری تزیین شدهاند.
ایوان صفه صاحب که در مجاورت گنبد نظامالملک قرار دارد، ساختار اولیهاش به دوره سلجوقی باز میگردد و در داخل آن یک محراب بزرگ و زیبا با گچبریها و کاشیکاریهای چشمگیر از همان دوره دیده میشود.
ایوان صفه استاد در غرب نیز بنای اولیهاش سلجوقی است، اما تزئینات نهایی آن، از جمله کاشیکاریهای نفیس با خطوط ثلث و نستعلیق، در دوره صفویه انجام شده است.
ایوان صفه درویش در شمال که قدمت ساخت آن به قرن ششم هجری بازمیگردد، با طاقهای چهلستون و طرحهای آجری جذاب تزیین شده و کتیبهای گچبری شده از دوره صفوی را در خود جای داده است. همچنین، ایوان صفه شاگرد در شرق نیز شامل تزئیناتی چون مقرنسکاری و کاربندی است.
در کنار ایوانها، شبستانها بخشهای مهم دیگری از مسجد هستند که از دورههای مختلف بر جای ماندهاند. شبستانهای ستوندار مسجد با طاقهای چشمهای شکل، نشاندهنده معماری خاص ایرانی هستند. یکی از شبستانهای زیبا، شبستان صفوی است که در انتهای جنوب غربی مسجد قرار دارد و کارشناسان آن را متعلق به دوره تیموری میدانند.
این شبستان دارای ستونهای آجری متعدد و طاقهای چشمهای است. همچنین، شبستان زمستانی که به بیت الشتا معروف است و در دوران تیموری بنا شد، دارای ستونهای ضخیم و طاقهای متعدد است که جهت تأمین نور، قطعه های مرمر شفاف در میان طاقهای آن تعبیه شده است.
مصالح اصلی به کار رفته در بنای مسجد آجر بوده و در کنار آن از خشت خام نیز استفاده شده است. وجود ستونهای آجری در طرحهای دو، سه و چهار بخشی و طاقهای چشمهای، همگی از شگفتیهای معماری این بنای تاریخی هستند.
- بانیان و معماران دورههای سلجوقی و صفوی
مسجد جامع اصفهان در طول تاریخ بیش از ۱۴ قرن همواره در حال تغییر، توسعه و مرمت بوده است. اگرچه بنای اولیه مسجد به قرن دوم هجری و دوران خلافت عباسیان بازمیگردد، اما مهمترین تغییرهای و تحول های معماری در دوره سلجوقی و به ویژه با ساخت چهار ایوان انجام شد که الگوی «مسجد ایرانی» را به وجود آورد.
در این دوره، خواجه نظامالملک، وزیر ملکشاه سلجوقی، گنبدخانه جنوبی مسجد را بنا کرد که به گنبد نظامالملک مشهور است و با زیباترین طرحهای تزیینی از آجر و گچ ساخته شده است.
چند سال پس از آن نیز تاجالملک (یکی دیگر از وزرای سلجوقی) گنبد شمالی مسجد را که به گنبد خاکی معروف است، در سال ۴۸۱ هجری بنا نهاد که قرینه گنبد نظامالملک محسوب میشود. این تغییرها، مسجد جامع را به الگویی برای سایر مساجد در جهان اسلام تبدیل کرد.
در دوره صفویه نیز که مرکز فعالیتهای شهری اصفهان به میدان نقش جهان منتقل شد، مسجد جامع همچنان نقش خود را در زندگی مردم حفظ کرد و تزئین هات و الحاق های مهمی به آن اضافه شد.
تزئین های کاشیکاری نفیس، کتیبهها، و گچبریها در ایوانها و شبستانها به ویژه در این دوره تکمیل شد و میتوان آثاری از دوره صفوی را بر ایوانهایی چون صفه صاحب، صفه استاد و صفه درویش مشاهده کرد.
همچنین کتیبههایی از شاهان صفوی، از جمله شاه طهماسب و شاه اسماعیل، در این مسجد بر جای مانده است. در طول تاریخ نامهای متعددی از معماران، استادکاران و خطاطان در کتیبههای مسجد به چشم میخورد که نشاندهنده مشارکت هنرمندان مختلف در دورههای گوناگون در خلق این شاهکار معماری است.
ثبت مسجد جامع در یونسکو
مسجد جامع اصفهان در مرکز تاریخی اصفهان واقع شده و میتواند به عنوان یک نمونه خیرهکننده از تکامل معماری مساجد در طول دوازده قرن، که از سال ۸۴۱ میلادی آغاز شده، دیده شود.
این بنا قدیمیترین ساختمان از نوع خود است که در ایران حفظ شده و یک الگو برای طراحی مساجد بعدی در سراسر آسیای مرکزی محسوب میشود.
این مجموعه که بیش از ۲۰,۰۰۰ متر مربع مساحت دارد، همچنین نخستین ساختمان اسلامی است که طرح چهار ایوانی کاخهای ساسانی را با معماری مذهبی اسلامی تطبیق داده است.
گنبدهای دو پوسته و جناغی آن، یک نوآوری معماری را نشان میدهند که الهامبخش معماران در سرتاسر منطقه شد. این مکان همچنین دارای جزئیات تزیینی فوقالعادهای است که نمایانگر تحولات سبکی در طول بیش از هزار سال هنر اسلامی میباشند.
- ارزش جهانی برجسته
مسجد جامع قدیمیترین مسجد جمعه (جامع) در ایران است که در مرکز تاریخی اصفهان واقع شده است. این اثر نمایانگر توالی سبکهای ساختمانی و تزیینی دورههای مختلف در معماری اسلامی ایران است که ۱۲ قرن را در بر میگیرد و عمدتاً شامل دورههای عباسی، آل بویه، سلجوقی، ایلخانی، مظفری، تیموری و صفوی میشود.
پس از توسعه آن در دوره سلجوقی و معرفی شاخصه طرح چهار ایوان در اطراف حیاط، به همراه دو گنبد استثنایی، این مسجد تبدیل به الگوی اصلی یک سبک متمایز معماری اسلامی شد.
این ویژگی نمونه بودن به خوبی در قدیمیترین گنبد دو پوسته و جناغی نظامالملک، اولین استفاده از الگوی چهار ایوانی (چهار ایوان) در معماری اسلامی، و همچنین ماهیت آموزشی مسجد جامع به عنوان مجموعهای از سبکهای معماری اسلامی، نمایان شده است.
مسجد جامع اصفهان نمونهای برجسته از نوآوری در انطباق معماری و فناوری است که در طول مرمت و توسعه مجموعه مسجد قدیمیتر در دوره سلجوقی به کار گرفته شد و در دورههای اسلامی بعدی با افزودن الحاقات و تزیینات با کیفیت بالا، بیشتر گسترش یافت.
- معیارهای یونسکو
معیار (ii): مسجد جامع نخستین ساختمان اسلامی است که طرح حیاط چهار ایوانی (چهار ایوان) کاخهای ساسانی را با معماری مذهبی اسلامی تطبیق داد و از این رو، به یک سازه الگویی برای طرحبندی و زیباییشناسی جدید در طراحی مساجد تبدیل شد.
گنبد نظامالملک، اولین سازه گنبد دو پوسته و جناغی در امپراتوری اسلامی است که مهارتهای مهندسی جدیدی را معرفی کرد و امکان ساخت گنبدهای پیچیدهتر در مساجد و آرامگاههای بعدی را فراهم آورد.
بر اساس این دو عنصر، مسجد جامع به عنوان یک الگو برای طراحی مسجد، طرحبندی و ساخت گنبد شناخته شده است که در چندین دوره و منطقه بعدی جهان اسلام به آن ارجاع داده شده است.
- یکپارچگی (Integrity)
مسجد جامع شامل یک توالی پیوسته از سبکهای معماری اسلامی است که برجستهترین آنها به دوره سلجوقی تعلق دارند.
بقایای به جای مانده از دوره سلجوقی، به ویژه عناصر کلیدی نقشه اصلی، چهار ایوان و دو گنبد، برای نشان دادن پیشرفتهای حاصل شده در معماری مساجد و گنبدسازی در آن زمان کفایت میکند.
مرزهای ملک برای در برگرفتن کل مجموعه مسجد با تمامی الحاق های و کارکردهای مهم آن در طول زمان کافی است. با این حال، یکپارچگی این اثر به شدت در برابر پروژههای توسعه در مجاورت آن آسیبپذیر است.
به همین دلیل، هر پروژهای که پیشنهاد میشود باید بر اساس ارزیابیهای جامع اثرات میراثی با دقت بررسی شده و به محیط تاریخی و تناسبات شهری اطراف مسجد جامع احترام بگذارد.
- اصالت (Authenticity)
اکثر عناصر مسجد، به ویژه چهار ایوان و گنبدهای ملکالخاک (نظامالملک) و تاجالملک، از نظر مصالح، طراحی و موقعیت دارای اصالت هستند. مرمتها و بازسازی که پس از حمله هوایی در سال ۱۹۸۴ ضروری شد، با رعایت استاندارد کافی و استفاده از صنایع دستی و مصالح سنتی انجام شده است.
یکی از مهمترین جنبههای اصالت، کارکرد مسجد جامع اصفهان است که هم به عنوان یک مسجد که همچنان برای نماز استفاده میشود، و هم به عنوان جزئی از بافت بازار تاریخی اصفهان میباشد.
این مسجد که به شبکه خیابانهای منطقه بازار متصل شده و از آنجا قابل دسترسی است، دارای یک موقعیت مهم است که اصالت آن در برابر تغییرات در بافت شهری بسیار آسیبپذیر است.
برای احترام به اصالت روح و احساس، کارکرد موزهای مسجد جامع باید نسبت به کاربری مذهبی آن حساس باقی بماند، هم از نظر طراحی تابلوهای اطلاعرسانی و هم از نظر تعداد بازدیدکنندگان.
- الزامات حفاظت و مدیریت
مسجد جامع اصفهان طبق ماده ۸۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (۱۹۲۰)، به عنوان اثر ملی (شماره ۹۵ ثبت در سال ۱۹۳۲) تعیین شده است.
همچنین، حریم حفاظتی آن نیز توسط مقررات تعیین شده توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) و بر اساس مصوبه هیئت وزیران در سال ۲۰۰۱، که تصریح میکند حریمها تحت قانون ملی قرار میگیرند، حفاظت میشود.
با این حال، ضروری است که ملک تعیین شده و حریم حفاظتی آن در مقررات منطقهبندی و طرح جامع شهری اصفهان ادغام شده و یک همکاری مستمر میان سازمان میراث فرهنگی و مقامات ذیربط شهرداری برقرار شود.
مدیریت این اثر توسط سه نهاد هماهنگ میشود: یک کمیته راهبری، یک کمیته فنی و دفتر مدیریت سایت. کمیته راهبری متشکل از نمایندگان سازمان میراث فرهنگی، مقامات اوقاف، فرماندار و شهردار اصفهان، و همچنین کارشناسان معتبر است و مسئول نظارت بر حفاظت و نگهداری سایت میباشد.
کمیته فنی اختیار بررسی و تأیید جزئیات طرحهای پروژه و برنامههای فعالیتها را داشته و پیشرفت کار را در فواصل منظم پایش میکند. دفتر مدیریت سایت مسئول هماهنگی و نظارت روزانه بر فعالیتها است. در زمان ثبت، این دفتر در نزدیکی مسجد جامع قرار داشت، اما در حال انتقال به یک پایگاه دائمی در مجموعه مسجد است.
توسعه و تصویب یک برنامه یکپارچه حفاظت و مدیریت برای این اثر، که شامل بخشهایی در مورد مدیریت حساس بازدیدکنندگان و راهبردهای آمادگی در برابر ریسک باشد، باید با اولویت بالا انجام و مورد پذیرش قرار گیرد.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: