محوطههای پیش از تاریخ دره خرمآباد گذرگاه انسان نخستین و روایتگر ۶۰ هزار سال تمدن در زاگرس در کنار میراث جهانی ایران در یونسکو قرار دارند.
سکونتگاه انسان اولیه
دره شگفتانگیز خرمآباد در استان لرستان، نه تنها یک منطقه زیبا و طبیعی است، بلکه یکی از کهنترین و مهمترین سکونتگاههای انسانهای اولیه در فلات ایران و حتی خاورمیانه به شمار میرود.
این محوطه که اخیراً به عنوان نخستین میراث پارینهسنگی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، گنجینهای از اطلاعات درباره مسیر مهاجرت و تکامل بشر است.
قدمت شواهد زیست در این دره به بیش از ۶۰ هزار سال پیش بازمیگردد و آن را به یک کریدور حیاتی در مطالعه های باستانشناسی تبدیل کرده است.
این دره عمیق و U شکل، به دلیل دسترسی به منابع آب و اقلیم معتدل، برای دهها هزار سال یک زیستگاه پیوسته بوده و مسیر مهمی برای مهاجرت گروههای انسانی از قاره آفریقا به سمت آسیا و اروپا محسوب میشده است.
- مجموعهی غارها و پناهگاههای باستانی
محوطههای پیش از تاریخ دره خرمآباد مجموعهای کمنظیر از غارها و پناهگاههای سنگی را در خود جای داده که شواهد ارزشمندی از دورههای مختلف پارینهسنگی را در خود نهفتهاند.
از مهمترین این محوطهها میتوان به غار کَلدَر اشاره کرد که به دلیل کشف شواهدی از انسان هوشمند با قدمت ۶۳ هزار سال شهرت جهانی دارد.
در کنار کلدر، محوطههایی چون غار یافته که غنیترین مجموعه ابزارهای سنگی دوره برادوستی را در خود دارد، غار قَمری که سکونتگاه طولانیمدت نئاندرتالها بوده است، و همچنین غار کُنجی و پناهگاه سنگی گَراَرجِنِه، همگی اهمیت این دره را به عنوان یک مرکز باستانشناسی تأیید میکنند.
این محوطهها شواهد زیست در دورانهای پارینهسنگی میانه و جدید را در یک توالی پیوسته و کمنظیر در خود جای دادهاند.
- توالی فرهنگی و دورههای باستانی
زندگی در دره خرمآباد در طول دو دوره کلیدی پارینهسنگی ادامه داشته است که هر کدام، داستان متفاوتی از تکنولوژی و نوع انسان ساکن در منطقه را روایت میکنند.
دوره پارینهسنگی میانه، که قدمت آن به حدود ۸۰ تا ۴۰ هزار سال پیش بازمیگردد، با سکونت انسانهای نئاندرتال مشخص میشود.
آثار آنها عمدتاً در لایههای قدیمیتر غار قمری و غار کنجی کشف شده است. پس از آن، دوره پارینهسنگی جدید، که از حدود ۴۰ تا ۱۸ هزار سال پیش را در بر میگیرد، آغاز شد و در آن انسانهای هوشمند اولیه (Homo Sapiens) نقشآفرین بودند.
محوطههایی چون غار کلدر و غار یافته شواهد مهمی از این دوره، از جمله بقایای انسان هوشمند در کلدر و ابزارهای سنگی پیشرفتهتر در یافته، به دست دادهاند.
شواهد پیوستهای از این توالی، دره خرمآباد را به یکی از مهمترین مراکز برای مطالعه گذار فرهنگی و مسیر مهاجرت انسان در خاورمیانه تبدیل کرده است.
- انسانهای ساکن: نئاندرتالها و هوموساپینها
دره خرمآباد به عنوان یکی از نقاط حیاتی در خاورمیانه، شواهد مهمی از تلاقی و جایگزینی دو گونه مهم انسانی، یعنی نئاندرتالها و انسانهای هوشمند (Homo Sapiens) را به نمایش میگذارد.
نئاندرتالها، باستانیترین ساکنان شناختهشده این دره هستند که بقایای فرهنگی و ابزارهای موستری آنها در غارهایی چون قمری یافت شده است.
کشف قطعاتی از جمجمه انسان هوشمند در غار کلدر با قدمت بیش از ۶۰ هزار سال، نه تنها این غار را به یکی از قدیمیترین محلهای سکونت انسان مدرن در منطقه تبدیل کرد، بلکه تأیید نمود که دره خرمآباد در مسیر مهاجرت بزرگ انسان از آفریقا و گسترش به سمت اروپا، یک ایستگاه کلیدی و محل استقرار طولانیمدت بوده است.
این کشف فرضیه همزمانی حضور یا جایگزینی این دو گونه را در زاگرس تقویت میکند.
- ابزارهای سنگی و فرهنگهای کلیدی (موستری و برادوستی)
مهمترین یافتههای باستانشناسی در غارهای خرمآباد، شامل ابزارهای سنگی است که تکامل فرهنگی و تکنولوژیکی انسانهای ساکن در این دره را به روشنی نشان میدهند. این ابزارها به طور کلی در دو دسته فرهنگی اصلی طبقهبندی میشوند:
- فرهنگ موستری (Mousterian) – ابزارسازی نئاندرتالها
فرهنگ موستری متعلق به دوره پارینهسنگی میانه و مرتبط با انسانهای نئاندرتال است. ابزارهای موستری شامل تراشههای سنگی و دستافزارها هستند که با استفاده از روش لوالوایی (Levallois technique) ساخته میشدند.
این روش یک تکنیک پیشرفته برای آن دوران بود که به نئاندرتالها امکان میداد قبل از ضربهزدن نهایی، شکل ابزار مورد نظر خود را از روی هسته سنگی پیشبینی و طراحی کنند.
این ابزارها عمدتاً برای فعالیتهای روزمره مانند قصابی حیوانات شکارشده، بریدن، و آمادهسازی پوست استفاده میشدند و نمونههای غنی آن در غارهایی چون قمری و کنجی یافت شده است.
- فرهنگ برادوستی و زارزین – ابزارسازی هوموساپینها
با ورود انسانهای هوشمند به منطقه در دوره پارینهسنگی جدید، فرهنگ برادوستی (Baradostian) شکوفا شد. ابزارهای این دوره نشاندهنده یک جهش تکنولوژیکی هستند؛ این ابزارها بسیار ظریفتر، تخصصیتر و کوچکتر از ابزارهای موستری بوده و شامل تیغههای سنگی بلند و باریک (Blades)، خراشندهها و متههای سنگی کوچک هستند.
ساخت این ابزارها به مهارت و برنامهریزی بیشتری نیاز داشت و کارایی آنها در شکار و فرآوری مواد خام را افزایش میداد. در لایههای متأخرتر این دوره، شواهدی از فرهنگ زارزین (Zarzian) نیز مشاهده میشود که شامل ریزتراشهها (Microliths) است؛ ابزارهایی بسیار کوچک که برای ساخت تیر و کمان و نیزه به کار میرفتند و نشاندهنده یک تغییر بزرگ در تکنیکهای شکار هستند. غار یافته مهمترین نماینده این فرهنگهای پیشرفته است.
- اشیای نمادین و بقایای جانوری
علاوه بر ابزارهای سنگی، اشیای دیگری نیز در این محوطهها کشف شده است که اطلاعات حیاتی درباره زندگی اجتماعی و فرهنگی انسانهای اولیه فراهم میکنند.
بقایای استخوانهای جانورانی چون بز کوهی، گورخر، غزال و گوسفند به وفور در پناهگاههایی مانند گرارجنه یافت شده که مهارتهای شکارچی-گردآورندگی ساکنان را نشان میدهد.
از لحاظ فرهنگی، آثار هنری دیواری (نقاشیهای کمرنگ) در غار یافته نشاندهنده آغاز فرهنگ نمادین و هنر در میان انسانهای هوشمند اولیه است. همچنین، کشف صدفهای کفهای دریایی در برخی غارها، که احتمالاً برای تزئین یا مبادله استفاده میشده، حاکی از وجود شبکههای ارتباطی گسترده و تماس ساکنان دره خرمآباد با مناطق دورتر، احتمالاً سواحل خلیج فارس، میباشد.
- نگهداری و نمایش اشیای باستانی دره خرمآباد
یافتههای بسیار مهمی که از غارهای دره خرمآباد، به ویژه غار یافته، غار کلدر، غار قمری و غار کنجی، به دست آمدهاند، پس از کاوشهای علمی و ثبت دقیق، در مراکز معتبر علمی و موزهای نگهداری میشوند.
- موزه باستانشناسی فلکالافلاک (خرمآباد، لرستان)
بخش بزرگی از ابزارهای سنگی، بقایای جانوری، و نمونههای مهمی از یافتههای محلی که از محوطههای پارینهسنگی دره خرمآباد به دست آمدهاند، برای نخستین بار در موزه باستانشناسی فلکالافلاک در شهر خرمآباد (که در قلعه تاریخی فلکالافلاک قرار دارد) به نمایش درآمدهاند.
اهمیت: این موزه محلیترین و بهترین مکان برای دیدن این اشیا در استان لرستان است. شما میتوانید در این موزه، توالی ابزارهای سنگی از فرهنگ موستری نئاندرتالها تا فرهنگهای برادوستی و زارزین انسانهای هوشمند را مشاهده کنید.
- موزه ملی ایران (تهران)
به دلیل اهمیت بسیار زیاد و ملی بودن برخی از این کشفیات، بخش قابل توجهی از نمونههای شاخص و کلیدی، به ویژه آنهایی که در سطح جهانی مطرح شدهاند، در موزه ملی ایران در تهران نگهداری میشوند.
اشیای شاخص:
صدفهای دریایی تزئینی: این صدفها که نشاندهنده ارتباط ساکنان دره با مناطق دوردست هستند، از جمله نمونههایی هستند که در بخش پیش از تاریخ موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شدهاند.
ابزارهای سنگی کلیدی و بقایای انسان هوشمند: هرچند بقایای فسیلی انسان هوشمند کشفشده در غار کلدر بسیار شکننده و ارزشمند هستند و غالباً برای تحقیقات در بخشهای آزمایشگاهی نگهداری میشوند، اما نمونههای بسیار شاخصی از ابزارهای سنگی مرتبط با این لایهها، در بخش پارینهسنگی موزه ملی قابل مشاهده است.
- ثبت جهانی یونسکو
ارزش استثنایی محوطههای دره خرمآباد
محوطههای پیش از تاریخ دره خرمآباد شامل پنج غار و یک پناهگاه سنگی است که در یک کریدور زیستمحیطی باریک، غنی از آب، گیاهان و جانوران، واقع شدهاند.
این محوطهها شواهدی از سکونت انسان را با قدمتی در حدود ۶۳ هزار سال در خود جای دادهاند و دادههای مهمی را از دوره پارینهسنگی میانه تا پارینهسنگی جدید ارائه میدهند.
محوطههای پیش از تاریخ دره خرمآباد به وضوح نشاندهنده توالی فرهنگهای موستری و برادوستی هستند و بینشهای حیاتی در مورد تکامل انسان اولیه و مسیرهای مهاجرت او از آفریقا به اوراسیا (آسیا و اروپا) فراهم میکنند.
اشیای کشفشده از این محوطهها، مانند اشیای تزئینی و ابزارهای سنگی پیشرفته، به خوبی توسعه شناختی و تکنولوژیکی انسانهای اولیه در کوههای زاگرس را برجسته میسازند.
با وجود کاوشهای انجامشده، این منطقه همچنان کمتر مورد کاوش قرار گرفته و ظرفیت قابل توجهی برای اکتشافات باستانشناسی آتی دارد.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
مقاله محوطههای پیش از تاریخ دره خرمآباد را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
