شهر سوخته

شهر سوخته گنجینه ۵۰۰۰ ساله ایران در شهر زابل استان سیستان و بلوچستان، مهد نخستین‌های جهان و ثبت شده در میراث جهانی یونسکو

شهر باستانی

شهر سوخته، نامی است که در دل تاریخ کهن ایران و سیستان می‌درخشد؛ شهری باستانی که قدمت آن به بیش از ۵۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

این دولت‌شهر باستانی که در ۵۵ کیلومتری جاده زابل به زاهدان (اکنون در محدوده شهرستان هامون) قرار دارد، نه تنها یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین محوطه‌های باستان‌شناسی خاورمیانه است، بلکه به دلیل کشفیات بی‌نظیر و پیشرفت‌های حیرت‌آور ساکنانش، به حق لقب “پیشرفته‌ترین شهر جهان باستان” را از آن خود کرده است.

اگر به دنبال درک عمیق از یک تمدن شهرنشین پیشرفته، صلح‌جو و هنرمند در عصر برنز هستید، شهر سوخته کلید این معماست.

در این مقاله جامع، به کاوش در تاریخچه، دوره‌های شکوفایی، معماری شگفت‌انگیز، مردم و مهم‌تر از همه، اشیای باستانی شگفت‌انگیزی خواهیم پرداخت که هرکدام لقب نخستین‌های جهان را یدک می‌کشند. با ما همراه شوید تا رازهای نهفته در دل خاکستر این شهر اسرارآمیز را کشف کنیم.

تاریخچه و دوره های سکونت در شهر سوخته

شهر سوخته بر روی آبرفت‌های حاصلخیز مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون بنا نهاده شده و در دوران اوج خود، وسعتی در حدود ۲۸۰ هکتار داشته است.

قدمت این شهر با تمدن‌های بزرگ هم‌عصر خود مانند تمدن جیرفت در کرمان و تمدن‌های بین‌النهرین همخوانی دارد. باستان‌شناسان چهار دوره اصلی استقرار را در شهر سوخته شناسایی کرده‌اند که نشان‌دهنده یک سیر تکاملی مداوم است:

دوره اول (۳۲۰۰ تا ۲۸۰۰ ق.م.): مرحله شکل‌گیری و استقرار اولیه شهر.

دوره دوم (۲۸۰۰ تا ۲۵۰۰ ق.م.): دوران گسترش و شکوفایی شهرنشینی، که بیشترین حجم فعالیت‌های صنعتی و ساختمانی در این زمان رخ داده است.

دوره سوم (۲۵۰۰ تا ۲۳۰۰ ق.م.): دوران اوج و تثبیت تمدن شهر سوخته با سازماندهی اجتماعی و اقتصادی بسیار پیشرفته.

دوره چهارم (۲۳۰۰ تا ۱۸۰۰ ق.م.): مرحله انحطاط و فروپاشی تدریجی، که به دلیل تغییرات اقلیمی گسترده و خشک شدن تالاب هامون و تغییر مسیر رود هیرمند، منجر به متروک شدن شهر شد.

جالب است بدانید که نام “شهر سوخته” (به سیستانی: شَرِ سُخْتَه) توسط اولین کاوشگران به دلیل مشاهده لایه‌های ضخیم خاکستر و سوختگی داده شده، اما تحقیق ها نشان می‌دهد که این خاکسترها عمدتاً ناشی از کوره‌های صنعتی و پسماندهای کارگاه‌های متعدد بوده‌اند، نه لزوماً یک آتش‌سوزی یا جنگ بزرگ! تمدن شهر سوخته یک جامعه صلح‌جو بوده و هیچ شواهد و آثاری از جنگ و درگیری در آن مشاهده نشده است.

ساختار شهری، معماری و زندگی مردم

ساختار شهر سوخته نشانگر یک برنامه‌ریزی شهری پیشرفته و سازمان‌یافته است که در ۵ بخش اصلی تقسیم‌بندی شده بود:

بخش مسکونی: مناطقی با خانه‌های خشتی منظم و دیوارهای ضخیم برای مقابله با گرما.

بخش صنعتی: کارگاه‌های تخصصی برای ساخت جواهرات، سفال، و ابزارهای فلزی.

بخش مرکزی و بناهای یادمانی: شامل ساختمان‌های مهم اداری و احتمالا مذهبی.

گورستان: یکی از بزرگ‌ترین و غنی‌ترین گورستان‌های باستانی جهان با وسعت حدود ۲۵ هکتار که هزاران اسکلت سالم را در خود جای داده است.

ویژگی‌های بارز تمدن شهر سوخته

شبکه فاضلاب شهری: کشف کانال‌ها، مجاری عبور آب و دفع فاضلاب، نشان‌دهنده دانش بالای ساکنان در مهندسی هیدرولیک و نظم زندگی شهری است.

پزشکی و سلامت: شواهد خیره‌کننده‌ای از جراحی‌های تخصصی و دانش پزشکی مشاهده شده است.

صنایع دستی و تخصصی: تولید انبوه سفال، جواهرات سنگی (لاجورد، عقیق، فیروزه) و فلزی (ذوب مس و برنز).

تجارت گسترده: موقعیت استراتژیک شهر در مسیرهای تجاری، آن را به قطب مبادلات میان فلات ایران، دره سند و بین‌النهرین تبدیل کرده بود.

مردمان شهر سوخته و مشارکت اجتماعی

بررسی‌های انجام شده روی اسکلت‌های گورستان شهر سوخته نشان دهنده موارد بسیاری است.

برابری جنسیتی: زنان در کنار مردان در فعالیت‌های اقتصادی و معیشتی فعال بودند.

تنوع نژادی و شغلی: اسکلت‌ها و اشیای تدفینی، حکایت از جامعه‌ای با ساختار اجتماعی، فرهنگی و شغلی متنوع دارند. جواهرسازی و صنعتگری از جمله مشاغل رایج مردم بوده است.

رژیم غذایی: بقایای گیاهی و جانوری کشف شده، نشان می‌دهد که مردم از گندم، جو، انگور، و انواع ماهی (از دریاچه هامون) در رژیم غذایی خود استفاده می‌کردند.

شگفت‌انگیزترین اشیای باستانی کشف شده (نخستین‌های جهان)

شهر سوخته، بهشت باستان‌شناسان است و هر فصل کاوش، گوشه‌ای جدید از تمدن پنج هزار ساله آن را آشکار می‌کند. بیش از ۲۵۰۰۰ شیء کشف شده که برخی از آن‌ها شهر سوخته را در صدر جدول نوآوری‌های جهان باستان قرار داده است:

نخستین چشم مصنوعی جهان

کشف: این گوی تیره رنگ در چشم چپ اسکلت یک زن بلندقامت (حدود ۱۸۰ سانتی‌متر) بین ۲۸ تا ۳۲ ساله کشف شد که قدمتی حدود ۴۸۰۰ سال دارد.

ویژگی: این چشم مصنوعی از جنس قیر طبیعی و ترکیبی ناشناخته ساخته شده و دارای رگه‌هایی طلایی به ظرافت مویرگ‌های چشم است که با سیم‌های بسیار نازک زرین ترسیم شده‌اند.

وجود دو سوراخ جانبی نشان می‌دهد که احتمالاً با بندی در کاسه چشم ثابت می‌شده است. این کشف، نشان‌دهنده اوج علم پزشکی و ظرافت هنری در آن دوران است.

نخستین انیمیشن (پویانمایی) جهان عکس بالا)

کشف: بر روی یک جام سفالین به ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر، نقش یک بز کوهی و یک درخت به صورت تکراری و هدفمند رسم شده است.

ویژگی: باستان‌شناسان با کنار هم قرار دادن پنج حرکت متوالی نقش بز (که به سمت درخت جهیده و برگ آن را می‌خورد) موفق شدند یک تصویر متحرک (انیمیشن ۲۰ ثانیه‌ای) را شبیه‌سازی کنند. این جام، شاهکاری از درک حرکت و هنر روایتگری بصری در ۵۰۰۰ سال پیش است.

نخستین تخته نرد جهان (عکس پایین)

کشف: یک بازی تخته‌ای شبیه به نرد، در گور شماره ۷۶۱ به همراه ۶۰ مهره و تاس کشف شد.

ویژگی: این تخته که از جنس چوب آبنوس ساخته شده است، قدیمی‌تر از نمونه‌های کشف شده در “اور” بین‌النهرین است. بر روی آن، طرح ماری حک شده که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته است. مهره‌ها نیز از سنگ‌های قیمتی محلی مانند عقیق و فیروزه ساخته شده‌اند.

نخستین جراحی مغز (ترپنینگ)

کشف: جمجمه دختری ۱۲ یا ۱۳ ساله که شواهدی از جراحی مغز (Trépanation) بر روی آن مشاهده شده است.

ویژگی: نشانه‌های ترمیم استخوان پس از جراحی، حاکی از آن است که فرد چند هفته تا چند ماه پس از عمل زنده مانده است. این کشف، دانش بالای پزشکی و توانایی انجام جراحی‌های پیچیده را در این تمدن باستانی ثابت می‌کند.

خط کش و ابزارهای اندازه‌گیری دقیق

کشف: یک خط‌کش ساخته شده از چوب سوخته که دقت اندازه‌گیری آن حیرت‌انگیز است.

ویژگی: دقت این خط‌کش حدود نیم میلی‌متر است که در مقایسه با ابزارهای هم‌عصر، نشان از یک سیستم اندازه‌گیری و هندسه بسیار پیشرفته در آن دوران می‌دهد.

شهر سوخته؛ پایگاه میراث جهانی یونسکو و جاذبه گردشگری

شهر سوخته در سال ۲۰۱۴ میلادی (۱۳۹۳ خورشیدی) در سی‌و‌هشتمین اجلاس یونسکو، به عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. این ثبت جهانی، اهمیت تاریخی، تمدنی و فرهنگی این محوطه را در سطح بین‌المللی تأیید می‌کند.

موزه شهر سوخته: برای نمایش و حفاظت از گنجینه‌های کشف شده و همچنین انجام پژوهش‌های تخصصی، موزه و پژوهشکده شهر سوخته در نزدیکی محوطه احداث شده است.

بازدید از این موزه، فرصتی است تا گردشگران و پژوهشگران از نزدیک با نمادهای این تمدن شگفت‌انگیز آشنا شوند.

شهر سوخته زابل، فراتر از یک محوطه باستانی است؛ یک سند زنده از درخشش تمدن ایرانی در هزاره سوم پیش از میلاد، که مهد نوآوری‌های خیره‌کننده در زمینه‌های پزشکی، هنر، مهندسی و علوم اجتماعی بوده است.

جامعه‌ای صلح‌جو با یکپارچگی اجتماعی بالا که توانستند برای بیش از ۱۰۰۰ سال، یک زندگی شهری بسیار سازمان‌یافته و پیشرفته را مدیریت کنند.

کشفیاتی مانند نخستین چشم مصنوعی، نخستین انیمیشن و نخستین تخته نرد جهان، شهر سوخته را به یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستان‌شناسی دنیا تبدیل کرده است.

اهمیت سئویی این مقاله برای سایت شما، در تمرکز بر کلیدواژه‌های پرجست‌وجو (شهر سوخته، تاریخچه، زابل، یونسکو، کشفیات) و ارائه محتوای عمیق و منحصربه‌فرد است که آن را شایسته معرفی به عنوان محتوای شاخص (Pillar Content) می‌سازد.

اگر به دنبال عمیق‌تر شدن در رازهای این تمدن ۵۰۰۰ ساله هستید، حتماً از این مقاله به عنوان نقطه شروع استفاده کنید و با برنامه‌ریزی یک سفر به سیستان و بلوچستان، شکوه شهر سوخته را از نزدیک ببینید!

پزشکی، جراحی و سلامت شگفت‌انگیز

دانش پزشکی در شهر سوخته، با کشف شواهد جراحی ترپنینگ (سوراخ کردن جمجمه) بر روی جمجمه دختری نوجوان، فراتر از تصورات ما از عصر برنز است.

تحلیل‌های استئولوژیکی نشان دادند که لبه‌های سوراخ ایجاد شده توسط جراحی، نشانه‌های ترمیم استخوان دارند، به این معنی که این فرد برای مدتی پس از عمل پیچیده زنده مانده است.

این موضوع، گواهی بر مهارت جراحان و سطح بالای مراقبت‌های بهداشتی در این تمدن است. علاوه بر این، نخستین چشم مصنوعی جهان (عکس پایین) که متعلق به یک زن است، خود شاهکاری از ترکیب هنر و علم پزشکی محسوب می‌شود.

این چشم از قیر طبیعی ساخته شده و با ظرافت بی‌نظیری، رگه‌های مویرگی طلایی توسط سیم‌های زرین بسیار نازک بر روی آن نقش بسته‌اند.

این نوع استفاده از مواد گران‌بها و فناوری تثبیت، نشان‌دهنده دسترسی به متریال‌های تخصصی و دانش کار با فلزات در این حوزه است.

متالوژی و صنعتگری تخصصی

شهر سوخته یک مرکز صنعتی مهم در شرق فلات ایران بود که در آن صنایع دستی و فنی به صورت تخصصی دنبال می‌شد. شواهد کارگاه‌ها و کوره‌های متعدد، نشان از توانایی ساکنان در ذوب مس و تبدیل آن به ابزار و زیورآلات دارد.

از اهمیت بالاتر، کشف اشیای برنزی است که ثابت می‌کند مردم شهر سوخته به تکنیک آلیاژسازی مس با قلع دست یافته بودند.

تولید برنز، یک گام بزرگ فناوری بود، زیرا این فلز آلیاژی سخت‌تر و بادوام‌تر از مس خالص است و برای ساخت ابزارهای بهتر و مقاوم‌تر ضروری بود.

این توانایی‌ها، جایگاه شهر سوخته را به عنوان یک قطب تولید و تجارت در مسیرهای تجاری بین دره سند و بین‌النهرین تثبیت می‌کرد.

ثبت در یونسکو

شهر سوخته (Shahr-i Sokhta) گواه ظهور نخستین جوامع پیچیده در شرق ایران است. این شهر در محل تلاقی مسیرهای تجاری عصر مفرغ (Bronze Age) واقع شده که فلات ایران را قطع می‌کردند.

بقایای این شهر خشتی، نشان‌دهنده ظهور نخستین جوامع پیچیده در شرق ایران است.

این شهر که در حدود ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تأسیس شد، در طول چهار دوره اصلی تا حدود ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد مسکونی بود. در این مدت، چندین منطقه متمایز در داخل شهر توسعه یافتند: مناطقی که بناهای یادمانی در آن ساخته شدند و محله‌های جداگانه‌ای برای مسکن، تدفین و صنعتگری. انحراف در مسیرهای آبی و تغییرهای اقلیمی در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد، منجر به متروک شدن نهایی شهر شد.

سازه‌ها، گورستان‌ها و تعداد کثیری از آثار باستانی مهم که در این مکان کشف شده‌اند و همچنین وضعیت حفاظت عالی آن‌ها به دلیل اقلیم خشک بیابانی، این محوطه را به منبعی غنی از اطلاعات در مورد ظهور جوامع پیچیده و تماس‌ها بین آن‌ها در هزاره سوم پیش از میلاد تبدیل کرده است.

ارزش جهانی برجسته (Outstanding Universal Value)

بقایای شهر خشتی شهر سوخته که در محل تلاقی مسیرهای تجاری عصر مفرغ در فلات ایران واقع شده است، گواه بر ظهور نخستین جوامع پیچیده در شرق ایران است.

این شهر که در حدود ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد (BCE) تأسیس شد، در طول چهار دوره اصلی تا ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد مسکونی بود.

در این مدت، مناطق متمایزی در داخل شهر توسعه یافتند که شامل یک منطقه یادمانی (Monumental Area)، محله‌های مسکونی، مناطق صنعتی و یک گورستان بودند.

تغییر در مسیرهای آبی و تغییرهای اقلیمی منجر به متروک شدن نهایی شهر در اوایل هزاره دوم شد. سازه‌ها، گورستان‌ها و تعداد کثیری از آثار باستانی مهم کشف‌شده و وضعیت حفاظت عالی آن‌ها به دلیل آب و هوای خشک بیابانی، این محوطه را به منبعی غنی از اطلاعات در مورد ظهور جوامع پیچیده و ارتباطات آن‌ها در هزاره سوم پیش از میلاد تبدیل کرده است.

معیارهای ثبت در یونسکو

معیار (ii)

شهر سوخته انتقال از سکونتگاه‌های روستایی به یک جامعه شهرنشین را نشان می‌دهد که دارای دستاوردها و تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی از اواخر دوره مس‌سنگی (Calcolithic) تا اوایل عصر مفرغ است. این محوطه منبع غنی از اطلاعات در مورد ظهور جوامع پیچیده و برخی ارتباطات میان آن‌ها در هزاره سوم پیش از میلاد است.

معیار (iii)

شهر سوخته گواهی استثنایی بر یک تمدن و سنت فرهنگی خاص ارائه می‌دهد که روابط تجاری و فرهنگی با محوطه‌ها و فرهنگ‌های باستانی در دشت سند، سواحل جنوبی خلیج فارس، دریای عمان و جنوب غربی ایران و آسیای مرکزی داشته است.

بقایای باستان‌شناسی و یافته‌ها نشان‌دهنده نقش کلیدی این شهر در مقیاسی بسیار بزرگ از نظر فعالیت در فلزکاری، ساخت ظروف سنگی، جواهرات و سفالگری است.

معیار (iv)

محوطه باستانی شهر سوخته نمونه‌ای برجسته از برنامه‌ریزی شهری اولیه است: کاوش‌ها شواهد به خوبی حفظ شده‌ای را در قالب سازه‌های خشتی، گورستان‌ها، کارگاه‌ها و آثار باستانی آشکار کرده‌اند که گواه بر اندازه، سازماندهی، منبع ثروت و ساختارهای تجاری و اجتماعی آن هستند.

این شهر بر اساس کارکردهای مختلف – مسکونی، صنعتی و تدفین – به بخش‌های گوناگونی تقسیم شده بود؛ بنابراین، مرحله مهمی از برنامه‌ریزی شهری در منطقه را به نمایش می‌گذارد.

تمامیت (Integrity)

تمامی عناصری که برای بیان ارزش‌های این اثر لازم هستند، در داخل محدوده محوطه قرار گرفته‌اند. اندازه محوطه به اندازه‌ای است که نمایشی کامل از ویژگی‌ها و فرآیندهایی را که اهمیت این اثر را منتقل می‌کنند، تضمین نماید.

این محوطه از توسعه نامناسب یا بی‌توجهی رنج نمی‌برد و به خوبی نگهداری می‌شود. درک و قدردانی از بقایای آن، متکی بر مداخلات مناسب نگهداری و محیطی منسجم است.

اصالت (Authenticity)

به طور کلی، چشم‌انداز بیابانی اطراف و پراکندگی فوق‌العاده مواد باستان‌شناسی موجود در سطح تپه کم‌ارتفاع شهر سوخته، حس قوی اصالت را به همراه دارد، همانطور که دیدن معماری پیچیده بخش‌های مختلف حفاری شده تاکنون نیز این حس را منتقل می‌کند. توالی هزارتومانند اتاق‌ها، راهروها و حیاط‌ها، حسی واقعی از این بناهای باستانی می‌دهد.

الزامات حفاظت و مدیریت

این اثر در مالکیت دولت است و تحت حمایت مفاد قانون حفاظت از میراث ملی (۱۹۳۰) و آیین‌نامه مربوطه (۱۹۸۰) قرار دارد. شهر سوخته در سال ۱۹۶۶ تحت شماره ۵۴۲ در فهرست آثار فرهنگی ملی ایران به ثبت رسید.

این اثر همچنین مشمول مقررات املاک فرهنگی و تاریخی است که شامل کلیه کارها، تحقیقات و سازماندهی داده‌ها می‌شود. علاوه بر این، این اثر توسط مناطق حائل (Buffer) و منظر محافظت می‌شود که فعالیت‌ها در آن‌ها تنظیم شده و منوط به تأیید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) است.

کاوش‌های باستان‌شناسی و یافته‌ها از دهه ۱۹۷۰ مستند شده‌اند و سوابق، موجودی‌ها و یافته‌ها در پایگاه چندرشته‌ای (Multi-disciplinary Base) ICHHTO در شهر سوخته ذخیره و تحلیل می‌شوند. بقایای حفاری‌شده به طور منظم در طول سال پاکسازی می‌شوند و برای حفظ دیوارهای نمایان، از اندود کاهگل استفاده می‌شود.

مدیریت این اثر توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی ایران و از طریق پایگاه ICHHTO در محل (واقع در منطقه حائل) انجام می‌شود.

این مدیریت از طریق یک طرح مدیریتی صورت می‌گیرد که شامل فعالیت‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت در زمینه تحقیق، حفاظت، مدیریت بازدیدکنندگان و ارائه است. این پایگاه توسط یک کمیته راهبری متشکل از مقامات و کارشناسان منطقه‌ای و یک کمیته فنی متشکل از مقامات و کارشناسان منطقه‌ای مشاوره می‌شود.

مرکز آموزش عالی ICHHTO و دانشگاه‌های ملی منابعی برای تخصص و آموزش در زمینه حفاظت و مدیریت فراهم می‌کنند. سازمان پژوهش میراث فرهنگی و گردشگری مسئول تحقیقات چندرشته‌ای و آموزش است.

عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی

در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213