شیخ صفی الدین اردبیلی

شیخ صفی الدین اردبیلی در شهر اردبیل آرمیده و آرامگاهش شاهکار معماری و کانون عرفان صفوی است که در لیست میراث جهانی ایران در یونسکو قرار دارد.

آرامگاه شیخ صفی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، مجموعه‌ای بی‌نظیر و یکی از میراث فرهنگی و گردشگری تاریخی ایران و ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است که نه تنها آرامگاه عارف بزرگ، شیخ صفی الدین اردبیلی (جد پادشاهان صفوی) است، بلکه نماد آغاز یک سلسله پادشاهی و اوج‌گیری هنر و معماری اسلامی در عصر صفویه به شمار می‌رود.

این مجموعه، تلفیقی از خانقاه صوفیانه و آرامگاه سلطنتی، محلی برای زیارت، عبادت و کسب مشروعیت برای شاهان صفوی بوده است.

شیخ صفی الدین اردبیلی، عارف و بنیانگذار یک مکتب

شیخ صفی الدین اردبیلی (۶۵۰ – ۷۳۵ هجری قمری) یک عارف، صوفی و مرشد بزرگ ایرانی بود که در اردبیل متولد شد. او با پیوستن به شیخ زاهد گیلانی (مرشد خود) در گیلان، به درجه‌ای از کمال رسید که پس از بازگشت به اردبیل، خانقاهی تأسیس کرد و طریقت صفویه را بنیان نهاد.

این طریقت در ابتدا یک مکتب عرفانی بود، اما با گذشت زمان و نفوذ در میان قبایل ترکمن، به یک جریان سیاسی-نظامی قدرتمند تبدیل شد که در نهایت توسط نوادگان او (از جمله شاه اسماعیل اول) به تشکیل سلسله صفویه (۹۰۷-۱۱۴۸ ه.ق) منجر شد.

شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۷۳۵ ه.ق درگذشت و بنا بر وصیتش، در کنار خانقاه و محل زندگی‌اش دفن شد.

سازندگان بنا و دوره‌های توسعه تاریخی بقعه

ساختمان اولیه بقعه در حقیقت خانقاه و محل زندگی شیخ صفی الدین اردبیلی بوده است. توسعه و تبدیل آن به مجموعه عظیم امروزی، طی چند دوره و توسط نوادگان شیخ و پادشاهان صفوی صورت گرفته است:

دوره اولیه (قرن ۸ ه.ق – پس از وفات شیخ):

بانی اولیه: پس از وفات شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۷۳۵ ه.ق، فرزند وی، شیخ صدرالدین موسی، بنای اولیه آرامگاه را بر روی مزار پدر پایه‌گذاری کرد و آن را به صورت یک بقعه درآورد. این بخش هسته مرکزی مجموعه را تشکیل می‌دهد.

دوره صفوی (اوج توسعه و تزئین)

شاه اسماعیل اول: او به دلیل ارادت به جد خود و برای مشروعیت بخشیدن به حکومت صفوی، بخش‌های مهمی نظیر دارالحدیث (طاق متولی) و مقبره شاه اسماعیل اول را به مجموعه اضافه کرد. او خود نیز پس از مرگ، در همین بقعه به خاک سپرده شد.

شاه عباس اول: این دوره، عصر شکوفایی و تکمیل بقعه بود. شاه عباس که ارادت خاصی به شیخ صفی الدین اردبیلی داشت و بارها پیاده به زیارت اردبیل می‌رفت، به تکمیل و تزئین بقعه اهتمام ورزید. او صحن اصلی (حیاط داخلی) را طراحی کرد و بناهای مهمی مانند چینی‌خانه را ساخت. بسیاری از شاهکارهای معماری، کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری بقعه، یادگار این دوره است.

معماران: اگرچه نام معمار اصلی و طراح اولیه بقعه به‌طور دقیق مشخص نیست، اما می‌دانیم که در دوره صفوی، استادکاران بزرگ عصر صفوی در تزئین و تکمیل آن نقش داشته‌اند.

این هنرمندان، آثاری همچون کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس، گچ‌بری‌ها، منبت‌کاری‌ها و خطاطی‌های نفیس را خلق کردند.

دوره قاجار و پس از آن

در دوران قاجاریه، بخش‌هایی از بنا مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت و برخی عناصر مانند سردر ورودی فعلی که جایگزین سردر قدیمی صفوی شد، به مجموعه افزوده گشت.

عناصر معماری، دکوراسیون و فضاهای داخلی و خارجی

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان یک مجموعه خانقاه-آرامگاه، دارای اجزا و فضاهای متعددی است که بر اساس اصول معماری صوفیانه و با الهام از مراحل سیر و سلوک عرفانی طراحی شده است. مسیر دسترسی به هسته مرکزی بقعه، هفت بخش دارد که نماد هفت مرحله عرفان هستند و توسط هشت دروازه از هم جدا می‌شوند.

نمای خارجی و دکور بیرون

نمای بیرونی بقعه شامل بخش‌های زیر است:

عالی قاپو و سردر ورودی: در مدخل غربی، حیاط بزرگ (به طول حدود ۹۲ متر) قرار دارد که در دو جناح آن حوض‌های سنگی دیده می‌شود. سردر اصلی که در دوره قاجار ساخته شده، ورودی این مجموعه است.

گنبد الله‌الله: برج استوانه‌ای شکل مقبره شیخ صفی، به ارتفاع حدود ۱۷ متر، دارای گنبدی با کاشی‌کاری فیروزه‌ای زیبا است. طرح‌ها و کتیبه‌های آن به خط کوفی شامل آیات قرآن است. این برج به دلیل تکرار نام جلاله «الله» در نمای کاشی‌کاری‌اش، به «گنبد الله‌الله» شهرت دارد.

دکوراسیون و اجزای داخلی

هسته مرکزی بقعه که محل دفن شیخ صفی و سلاطین صفوی است، شامل فضاهای مهمی به شرح زیر است:

قندیل‌خانه یا دارالحُفّاظ: بزرگ‌ترین تالار مجموعه است که محل برگزاری مراسم و تلاوت قرآن توسط حافظان بوده است. این تالار با گچ‌بری‌های، تذهیب، طلاکاری، و نقاشی‌های زیبا تزئین شده است.

حرم‌خانه (مقبره شیخ): در زیر گنبد الله‌الله قرار دارد و قبر شیخ صفی‌الدین در مرکز آن است. روی قبر، صندوق منبت‌کاری نفیس با کتیبه‌ای به خط رقاع قرار گرفته است. دیواره‌ها با کاشی‌های لعابی و نوع خاصی از کاشی‌کاری به نام گازماگازی (کاشی‌های لاجوردی با نقوش آب‌طلا) تزیین شده‌اند.

چینی‌خانه: این تالار نفیس توسط شاه عباس اول برای نگهداری ظروف گران‌بهای چینی اهدایی از امپراتوران چین و هدایای دیگر ساخته شد. ویژگی بارز آن، گچ‌بری‌های استادانه و خاصی است که حفره‌ها و طاقچه‌هایی برای جایگذاری ظروف دارد و در نوع خود منحصر به فرد است.

دارالحدیث: بنایی رو به قبله که در دوره شاه اسماعیل ساخته شد و محل نگهداری کتب و نسخ خطی بوده است.

مقبره‌ها: علاوه بر شیخ صفی، آرامگاه‌های مهم دیگری نیز در این مجموعه قرار دارد، از جمله:

مقبره شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفوی).

مقبره همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب).

شهیدگاه: محلی برای دفن کشتگان جنگ‌های دوران صفوی، از جمله جان‌باختگان جنگ چالدران.

اشیای نفیس و موزه بقعه

بقعه شیخ صفی‌الدین در طول دوران صفویه به دلیل ارادت شاهان، مملو از اشیای قیمتی و نفیس شده بود که بسیاری از آنها اکنون در موزه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شوند. این اشیاء عبارتند از:

صندوق‌ها و درهای منبت‌کاری: صندوق‌های چوبی نفیس روی مزار شیخ صفی و شاه اسماعیل (گفته می‌شود صندوق مزار شاه اسماعیل اهدایی همایون شاه گورکانی است) و درهای نقره‌کوب و منبت‌کاری شده فضاهای داخلی.

کتب و نسخ خطی: بقعه دارای کتابخانه عظیمی بود که متأسفانه در پی جنگ‌های ایران و روسیه (دوره قاجار) و بر اساس عهدنامه ترکمنچای (۱۲۰۶ شمسی/۱۸۲۸ میلادی)، مجموعه نفیس نسخ خطی آن به عنوان غرامت به روسیه منتقل شد و اکنون در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ نگهداری می‌شود.

ظروف چینی: ظروف چینی اهدایی به ویژه از دربار چین، که در چینی‌خانه نگهداری می‌شدند و نماد روابط تجاری و سیاسی صفویه بودند.

قالی اردبیل: مشهورترین اثر منسوب به این بقعه، قالی اردبیل است. این قالی که یکی از مشهورترین قالی‌های جهان و شاهکار هنر قالی‌بافی است، در ابتدا برای زینت قندیل‌خانه بافته شده بود. امروزه، نسخه اصلی آن در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود و نسخه‌ای دیگر در موزه لس آنجلس است.

آرامگاه در کوران جنگ‌ها و غارت‌ها

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در طول تاریخ، به ویژه پس از سقوط صفویان و در پی جنگ‌ها، آسیب‌های فراوانی دید و هدف غارت قرار گرفت.

دوره افشاریه و قاجاریه

غارت توسط روس‌ها: مهم‌ترین واقعه، غارت اشیای نفیس و نسخ خطی توسط ارتش روسیه پس از شکست ایران در جنگ‌های دوره قاجار بود که منجر به انتقال کتابخانه عظیم بقعه و بخش‌های مهمی از تزئینات و اشیاء به روسیه شد.

تخریب و آسیب‌ها: همچنین، در طول این دوره‌ها و به دلیل بی‌توجهی، برخی از بناها و گنبدها دچار تخریب شدند که بعدها در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند.

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی امروزه نه تنها به عنوان یک اثر باستانی، بلکه به عنوان نمادی از هویت ملی و تاریخی ایران و اوج‌گیری هنر شیعی در دوره صفویه شناخته می‌شود و بازدید از آن، سفری به عمق تاریخ و عرفان ایرانی است.

جزئیات معماری و هنر چینی‌خانه

شاهکار تقارن و گچ‌بری را در چینی‌خانه یکی از نفیس‌ترین و خاص‌ترین بخش‌های بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی می توان دید که در دوره شاه عباس اول (۱۰۳۸ ه.ق) ساخته شد.

این بنا در اصل برای نگهداری از ظروف چینی گرانبهایی که پادشاهان صفوی، به‌ویژه شاه عباس، از چین و سایر کشورها به عنوان هدایای دیپلماتیک یا غنایم جنگی دریافت می‌کردند، اختصاص داشت.

هنر گچ‌بری مُقَرنَس

ویژگی اصلی چینی‌خانه، تزئینات داخلی آن است که آن را از سایر فضاهای مجموعه متمایز می‌کند:

طراحی طاقچه‌ها: دیوارهای چینی‌خانه با چهار تاقچه بزرگ تزئین شده‌اند که در داخل آن‌ها گچ‌بری‌های خاص و مشبک اجرا شده است. این گچ‌بری‌ها به شکل لانه‌ی زنبوری یا تاقچه‌های تو در تو هستند.

وظیفه هنری و کاربردی: حفره‌های ایجاد شده در این گچ‌بری‌ها، که به “حفره‌های جادویی” شهرت دارند، به گونه‌ای طراحی شده بودند که ظروف چینی نفیس را در خود جای دهند. این کار علاوه بر نمایش زیبایی ظروف، به نوعی آکوستیک و جلوگیری از شکستن ظروف در اثر ارتعاشات را نیز بر عهده داشت.

جنس خاص گچ: در ساخت این تاقچه‌ها از گچ و سفیده تخم مرغ استفاده شده که باعث سبکی و مقاومت بیشتر آن‌ها شده است. این شیوه هنری، یک نوآوری خاص در معماری صفوی به شمار می‌رود.

تعمق بیشتر در زندگی شیخ صفی‌الدین: عارف و مرشد طریقت

شیخ صفی‌الدین، صرفاً یک جد سلطنتی نبود، بلکه یک عارف بزرگ با نفوذ معنوی شگرف بود که باید در مقاله به عمق عرفانی زندگی او بیشتر پرداخته شود.

 مراحل عرفانی و طریقت صفویه

پیوند با شیخ زاهد: شیخ صفی در جوانی به گیلان سفر کرد تا با شیخ زاهد گیلانی دیدار کند و مرید او شود. او به مدت ۲۵ سال در خدمت شیخ بود و با دختر او ازدواج کرد. پس از درگذشت شیخ زاهد، او به مرشد طریقت تبدیل شد.

مرکزیت اردبیل: پس از بازگشت به اردبیل، خانقاه او به کانون اصلی نشر تصوف در منطقه تبدیل شد. مریدان او، که به دلیل ارادت شدید به شیخ، از اقشار مختلف بودند، هسته اولیه تشکیلات صفوی را شکل دادند.

هفت منزل و هشت دروازه: نکته‌ای که در بخش تاریخچه ذکر شد، دارای اهمیت نمادین است: توسعه بقعه با الهام از سیر و سلوک صوفیانه طراحی شده است. هفت مرحله عرفانی (توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل، رضا) در معماری (هفت بخش) و هشت دروازه (احتمالاً اشاره به هشت بهشت یا هشت فضیلت صوفیانه) نشان از روح عرفانی غالب بر طراحی مجموعه دارد.

جنبه‌های ادبی و زبانی

زبان مادری: اگرچه شیخ صفی در یک منطقه ترک‌زبان زندگی می‌کرد، اما در آثار و اشعارش، تأثیرات ادبی و زبانی منطقه خود را نشان داده است.

در منابعی آمده است که او اشعاری به زبان آذری قدیم (یا زبان تاتی) و همچنین به زبان ترکی سروده است که نشان‌دهنده ابعاد فرهنگی و زبانی شخصیت اوست.

ثبت در یونسکو

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از میراث جهانی ایران در یونسکو نی باشد. این مکان که خاستگاه معنوی در سنت صوفی‌گری بوده و ساخت آن بین اوایل قرن شانزدهم تا پایان قرن هجدهم میلادی به طول انجامید، از اشکال معماری سنتی ایرانی برای حداکثر استفاده از فضای موجود بهره می‌برد تا کاربری‌های متنوعی (شامل کتابخانه، مسجد، مدرسه، آرامگاه‌ها، آب‌انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و برخی دفاتر) را در خود جای دهد.

این مجموعه شامل مسیری است برای رسیدن به آرامگاه شیخ که به هفت مرحله تقسیم شده است. این مراحل بازتابی از هفت مرحله عرفان صوفیانه هستند که توسط هشت دروازه از هم جدا می‌شوند و این دروازه‌ها نیز نماد هشت نگرش (یا موضع) صوفی‌گری هستند.

این مجموعه دارای نماها و فضاهای داخلی به خوبی حفظ شده و غنی از تزئینات است و مجموعه‌ای چشمگیر از اشیای عتیقه را در بر می‌گیرد. این بنا نمونه‌ای کمیاب از عناصر معماری اسلامی قرون وسطی محسوب می‌شود.

ارزش جهانی برجسته

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان یک شهر کوچک در مقیاس خُرد (Microcosmic City) با بازارها، حمام‌های عمومی، میدان‌ها، بناهای مذهبی، خانه‌ها و دفاتر ساخته شد.

این مکان بزرگ‌ترین و کامل‌ترین خانقاه و برجسته‌ترین آرامگاه صوفیانه بود، زیرا مقبره بنیان‌گذار سلسله صفوی را نیز در خود جای داده است. به همین دلایل، این مجموعه به ویترینی از آثار هنری و معماری مقدس از قرن چهاردهم تا هجدهم و مرکزی برای زیارت مذهبی صوفیان تبدیل شد.

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی‌الدین در اردبیل، به دلیل شاهکار هنری و معماری و نمایشی برجسته از اصول اساسی تصوف، دارای ارزش جهانی فوق‌العاده‌ای است.

زبان‌های معماری ایلخانی و تیموری، تحت تأثیر فلسفه صوفیانه، اشکال فضایی و الگوهای تزئینی جدیدی را خلق کرده‌اند. چیدمان و ساختار این مجموعه، به یک الگو (Prototype) برای بیان‌های معماری خلاقانه و مرجعی برای سایر خانقاه‌ها تبدیل شد.

این بنا، به‌عنوان آرامگاه یک استاد برجسته صوفی که بنیان‌گذار سلسله صفوی نیز بود، تا به امروز در ایران مقدس باقی مانده است.

معیارهای ثبت در یونسکو

معیار (i): طرح کل مجموعه، تناسبات فضاهای داخلی و خارجی و ساختمان‌ها، طراحی آن‌ها و تزئینات نفیس‌شان، همراه با اوجِ حاصل از مسیر توالی‌یافته منتهی به آرامگاه شیخ صفی‌الدین، همگی در کنار هم به خلق یک مجموعه منحصر به فرد انجامیده‌اند که در آن زیبایی‌شناسی و معنویت در گفتگویی هماهنگ قرار دارند.

معیار (ii): فضاهای معماری و ویژگی‌های بنای مورد نظر، تأثیرات دوره‌های ایلخانی و تیموری را با پیام مذهبی تصوف و سلیقه تزئینات نفیس و فضای داخلی باز ادغام کرده‌اند و بدین ترتیب، اشکال معماری و هنری تازه‌ای را به وجود آورده‌اند.

معیار (iv): مجموعه شیخ صفی یک الگو و نمونه‌ای برجسته از یک مجتمع مذهبی قرن شانزدهم است که با کاربری‌های اجتماعی، خیریه، فرهنگی و آموزشی ترکیب شده است. این مجموعه شامل تمام عناصر مهمی است که از آن زمان به بعد ویژگی معماری صفوی را تعریف کردند و به الگویی برای سایر خانقاه‌ها و آرامگاه‌ها تبدیل شدند.

یکپارچگی و اصالت (Integrity and Authenticity)

این ملک شامل تمام عناصری است که ارزش جهانی برجسته آن را منتقل می‌کند. بیشتر عناصر ملک در وضعیت خوبی قرار دارند و با وجود چندین تغییر و تحول، سایت همچنان تصویری از یک ترکیب هماهنگ را ارائه می‌دهد که در آن، تحقق مادی مسیر معنوی از طریق طراحی معماری، همچنان به وضوح قابل درک است.

دولت ایران اقداماتی را برای بازیابی دسترسی اصلی به مجموعه انجام داده است که ارتباط بین معماری و پیام‌های معنوی صوفی را تقویت خواهد کرد.

شکل و طراحی کل مجموعه و ساختمان‌های منفرد حفظ شده است و کاربری‌های مذهبی آن‌ها در بیشتر موارد حفظ شده است.

در مواردی که کاربری تغییر کرده است، استفاده‌های جدید متناسب با ساختار معماری عمومی هستند و اصالت مادی و فنی و همچنین شخصیت معنوی مکان حفظ شده است. با این حال، مهم است که از افراط در کارهای حفاظتی جلوگیری شود.

الزامات حفاظت و مدیریت

این بنای مورد نظر از سال ۱۹۳۲ تحت قوانین ایران محافظت شده است. بر اساس قانون جاری، مقررات حفاظتی ویژه‌ای برای ملک، منطقه حائل (Buffer Zone) و یک منطقه وسیع‌تر به نام “منطقه منظر” در نظر گرفته شده است.

این مقررات، که در حال حاضر اعمال می‌شوند، در طرح جامع بازنگری شده اردبیل نیز گنجانده شده‌اند، که تأیید نهایی آن برای سپتامبر ۲۰۱۰ برنامه‌ریزی شده بود.

هر پروژه‌ای که مربوط به بناهای تاریخی حفاظت‌شده در ایران باشد، باید مطابق با مفاد قانون بوده و به تأیید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO)، که مرجع مسئول حفاظت از بناهای تاریخی ایران است، برسد.

چارچوب مدیریتی ایجاد شده برای این بنا، مقررات مربوط به مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی‌الدین و مفاد طرح جامع اردبیل را یکپارچه می‌کند.

مدیریت بناهای تاریخی حفاظت‌شده بر عهده شورای عالی فنی ICHHTO است که بودجه و تمام کارهای عمده مرمت را تأیید می‌کند.

کارهای جزئی و نگهداری روزمره توسط یک کمیته راهبری تضمین می‌شود که می‌تواند از یک تیم چند رشته‌ای (پایگاه مجموعه شیخ صفی‌الدین ICHHTO) استفاده کند. این تیم توسط یک برنامه‌ریز شهری هدایت می‌شود و شامل مهندسان، معماران، معماران حفاظت، و باستان‌شناسان در کادر خود است.

عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی

در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213