شوش کهنترین شهر مسکونی جهان و یکی از میراث فرهنگی و گردشگری درخشان ایران در یونسکو می باشد که دارای تاریخ بسیار غنی است.
کهن ترین شهر جهان
شهر باستانی شوش (Susa) با مساحت محوطه ۳۵۰ هکتار فعلی، واقع در استان خوزستان ایران، نه تنها یکی از قدیمیترین سکونتگاههای شناختهشدهی جهان است، بلکه گنجینهای بینظیر از تاریخ، تمدن و هنر را در خود جای داده است.
این شهر باشکوه که روزگاری پایتخت تمدن عیلام و سپس پایتخت زمستانی امپراتوری هخامنشی بوده، در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ شمسی) به عنوان هجدهمین اثر ایران در سال 2015 در فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسید.
شوش کهن با قدمتی در حدود ۷۰۰۰ تا ۹۰۰۰ سال، موزهای زنده از دورههای مختلف تاریخ ایران است و دروازهای برای درک سیر تکامل شهرنشینی بشر به شمار میرود.
این محوطه، که در جنوب غربی ایران و در دامنههای پایینی کوههای زاگرس واقع شده، شامل مجموعهای از تپههای باستانشناختی است که در سمت شرقی رودخانه شاوور سر برآوردهاند.
این محوطه همچنین در برگیرندهی کاخ اردشیر در کرانهی مقابل رودخانه است. آثار معماری حفاری شده شامل سازههای اداری، مسکونی و کاخها هستند. شوش دارای چندین لایه متوالی از سکونتگاههای شهری روی هم انباشته شده است که به صورت پیوسته از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد تا قرن سیزدهم میلادی تداوم داشتهاند.
این سایت شاهدی استثنایی بر سنتهای فرهنگی عیلامی، پارسی و اشکانی است که اغلب آنها از بین رفتهاند.
در این مقاله، سفری عمیق به قلب تاریخ شوش داریم تا با موقعیت جغرافیایی، پیشینهی شگفتانگیز و مهمترین آثار باستانی آن که از چند تمدن بزرگ باقی ماندهاند، آشنا شویم.
- موقعیت جغرافیایی و سیمای اقلیمی شوش
شهرستان شوش در شمال غرب استان خوزستان و در دشت حاصلخیز خوزستان واقع شده است. این موقعیت استراتژیک در طول تاریخ، در رونق و اهمیت شهر نقش حیاتی داشته است.
موقعیت جغرافیایی: شوش در میان دو رودخانه مهم و پرآب، یعنی کرخه در غرب و دز (نزدیکتر به شرق)، قرار دارد. نزدیکی به این منابع آب دائمی، سبب شکلگیری یکی از قدیمیترین تمدنهای بشری در این ناحیه شده است.
همچنین، قرارگیری آن بر مسیر راههای اصلی تجاری و در نزدیکی منطقه میانرودان (بینالنهرین)، تبادلات فرهنگی و اقتصادی آن را دوچندان کرده بود.
آب و هوا: شوش دارای آب و هوای گرم و نیمهبیابانی است. تابستانهای آن بسیار گرم و طولانی و زمستانهایش نسبتاً معتدل و کوتاه است.
این ویژگی اقلیمی باعث شده که شوش در دوران هخامنشیان به عنوان «پایتخت زمستانی» انتخاب شود تا شاهان بتوانند از گرمای مناطق کوهستانی همچون همدان (پایتخت تابستانی) به این منطقه معتدلتر کوچ کنند. بهترین زمان سفر برای گردشگری و بازدید از آثار تاریخی، فصول پاییز، زمستان و اوایل بهار است.
- قدمت بیمانند شوش: شهری به بلندای تاریخ
شوش به معنای واقعی کلمه، یکی از قدیمیترین سکونتگاههای مداوم بشر است. کاوشهای باستانشناسی نشان میدهند که قدمت این منطقه به دوره پیش از تاریخ بازمیگردد:
۹۰۰۰ سال پیش از میلاد: شواهد اولیه از سکونتگاههای کشاورزی در این منطقه یافت شده است که نشاندهندهی اولین جوامع کشاورز در ۹ هزار سال پیش است.
حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد: زندگی در شوش به صورت شهری و متمرکز درآمد و به سرعت به یکی از مراکز مهم تمدن در فلات ایران تبدیل شد. این تاریخ، شوش را در زمرهی کهنترین شهرهای جهان قرار میدهد که همچنان مسکونی باقی مانده است.
ثبت جهانی در یونسکو: محوطه باستانی شوش در ژوئیه سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ شمسی) در سی و نهمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو، به دلیل ارزش استثنایی جهانی که نمایانگر تمدنهای ایلامی، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی است، به ثبت جهانی رسید.
این محوطه با وسعتی در حدود ۴۰۰ هکتار، شامل تپههای باستانی مختلف است.
- میراث فرهنگی و دورههای تاریخی شوش
محوطهی باستانی شوش شامل تپههایی است که هر یک لایههایی از دورههای تاریخی و تمدنی مختلف را در دل خود پنهان کردهاند.
باستانشناسان این محوطهی وسیع را به چهار بخش اصلی تقسیم کردهاند: تپهی آکروپل (ارگ)، تپهی آپادانا، شهر شاهی و شهر صنعتگران. آثار کشفشده در این بخشها، شوش را به «موزهای از دورههای مختلف» تبدیل کرده است.
- دوران ایلام (حدود ۴۰۰۰ پ.م تا ۶۴۰ پ.م)
شوش به عنوان پایتخت سیاسی و مذهبی تمدن عیلام (۳۲۰۰-۶۴۰ پ.م) شناخته میشود. عیلامیان که در زمینهی خط (عیلامی)، معماری، ذوب فلزها و پیکرتراشی پیشرفته بودند، آثار ماندگاری در این منطقه خلق کردند.
زیگورات چُغازَنبیل: هرچند چغازنبیل در ۴۰ کیلومتری شوش واقع شده، اما به عنوان یک مجموعه یکپارچه از میراث عیلامی شوش به شمار میرود.
این نیایشگاه باستانی در حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد توسط پادشاه عیلامی، اونتاش ناپیریشا، برای ستایش ایزد اینشوشیناک ساخته شد و اولین اثر ایرانی ثبتشده در فهرست جهانی یونسکو (۱۹۷۹) است.
ساختار پلکانی و عظیم آن، اوج معماری عیلامی را به نمایش میگذارد.
تپهی آکروپل (ارگ): این تپه که مرتفعترین بخش محوطه است، در دوره ایلامی محل بنای دژها و نیایشگاههای مهم بوده است. در همین تپه بود که لوح مشهور قانون حمورابی، که توسط یک پادشاه ایلامی به شوش آورده شده بود، کشف شد.
- دوران هخامنشی (۵۵۰ پ.م تا ۳۳۰ پ.م)
پس از پیروزی کوروش بزرگ بر عیلام، شوش اهمیت خود را حفظ کرد و به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیم مناسب، به پایتخت زمستانی امپراتوری هخامنشی تبدیل شد.
کاخ آپادانا (کاخ داریوش): باشکوهترین اثر هخامنشی در شوش، کاخ آپادانا است که به دستور داریوش بزرگ (حدود ۵۲۱ پ.م) بنا شد. این کاخ قصر پذیرایی و اقامت اصلی شاهان هخامنشی بوده است. معماری آن شامل تالارهای ستوندار عظیم و مزین به آجرهای لعابدار منقوش با طرحهای سربازان گارد جاویدان، شیر بالدار و گل نیلوفر آبی بوده است. اگرچه اکنون تنها بقایایی از پایهها و شالیستونهای سنگی آن باقی مانده است، اما عظمت دیرینهی آن قابل تصور است.
کاخ شاوور (کاخ اردشیر دوم): این کاخ که در غرب رودخانه شاوور قرار دارد، به دستور اردشیر دوم هخامنشی ساخته شد و بخش دیگری از شکوه پایتخت زمستانی هخامنشیان را نشان میدهد.
- دورهی سلوکی، اشکانی و ساسانی
اهمیت شوش پس از حملهی اسکندر و در دورههای بعدی نیز ادامه یافت.
شهر شاهی و شهر صنعتگران: کاوشها در این بخشهای محوطه، شواهد و لایههایی از دوران سلوکی، اشکانی و ساسانی را در خود جای داده است.
بهویژه در شهر صنعتگران، بقایای آثاری مربوط به اوایل اسلام نیز کشف شده است.
ایوان کرخه: در حدود ۲۰ کیلومتری شمال شوش، ایوان کرخه قرار دارد که یکی از بزرگترین و کاملترین شهرهای مدفونشده مربوط به دورهی ساسانیان به شمار میآید و اهمیت شوش در آن دوران را تأیید میکند.
دوران اسلامی و آثار مذهبی
با ورود اسلام، شوش همچنان یک مرکز مهم باقی ماند و به دلیل وجود اماکن مذهبی، جایگاه ویژهای در فرهنگ و زیارت پیدا کرد.
آرامگاه دانیال نبی (ع): یکی از مشهورترین جاذبههای شهر کنونی شوش، آرامگاه دانیال نبی است. این بنای مذهبی که دارای گنبد پلهای (مخروطی شکل) منحصربهفردی است، در دوره سلجوقی ساخته و بعدها (پس از سیل ۱۲۴۹ شمسی) بازسازی شد و یکی از نمادهای مذهبی و معماری شوش به شمار میآید.
مسجد جامع شوش: بقایای مسجد جامع شوش که یکی از قدیمیترین مساجد ایران در دوره اسلامی محسوب میشود، در محوطهی شهر صنعتگران کشف شده است.
یادگار دوران معاصر:
قلعه شوش (قلعه فرانسویها یا آکروپل دمورگان): این قلعه در دوران قاجار (حدود سال ۱۸۹۷ م) توسط باستانشناس فرانسوی، ژاک دمورگان، بر روی بلندترین نقطهی تپهی آکروپل ساخته شد.
جالب است بدانید که در ساخت این قلعه از آجرهای باقیمانده از کاخ آپادانا و همچنین آجرهای منقوش به خط میخی زیگورات چغازنبیل استفاده شده است. معماری این بنا به سبک قلعههای قرون وسطای اروپا است و امروزه به عنوان پایگاه و مرکز تحقیقات باستانشناسی کاربرد دارد.
موزه شوش: موزه شوش که در کنار قلعه واقع شده است، گنجینهای ارزشمند از اشیاء کشفشده در محوطههای باستانی شوش و چغازنبیل را به نمایش میگذارد.
اما شوش، بیش از یک شهر باستانی است؛ یک نقطهی عطف تاریخی است که شاهد طلوع و افول تمدنهای بزرگ بوده است.
از عیلامیان که بنیادهای شهرنشینی را نهادند تا هخامنشیان که شکوه و عظمت را به این دشت آوردند و تا دوران اسلامی، شوش همواره مرکزی برای فرهنگ و تمدن باقی مانده است.
ثبت این محوطه در فهرست میراث جهانی یونسکو، مهر تأییدی بر اهمیت بیبدیل این کهنشهر است. سفر به شوش، قدم زدن در میان لایههایی از تاریخ است که شما را به ۷۰۰۰ سال پیش میبرد، تجربهای که هیچ گردشگر علاقهمند به میراث فرهنگی نباید آن را از دست بدهد.
شوش همچنان زنده است و داستان هزاران سال زندگی، پادشاهی و هنر را برای مشتاقان بازگو میکند.
ثبت در میراث جهانی
ارزش جهانی برجسته میراث جهانی این سایت ثبت شده در یونسکو برای ایران بسیار زیاد است، شوش که در دامنههای پایینی زاگرس واقع شده است، در دشت های سوسن میان رودخانههای کرخه و دز، شامل مجموعهای از تپههای باستانشناسی است که در کرانهی شرقی رودخانه شاوور برخاستهاند و مناطق گستردهای از حفاریها، و همچنین بقایای کاخ اردشیر را در کرانهی دیگر رودخانه شاوور در بر میگیرد.
شوش از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد به عنوان یک مرکز مهم، که احتمالاً دارای اهمیت مذهبی بوده، توسعه یافت و به زودی به یک قطب تجاری، اداری و سیاسی تبدیل شد که به دلیل موقعیت استراتژیک در امتداد مسیرهای تجاری باستانی، از نفوذهای فرهنگی متفاوتی بهرهمند شد.
تحقیق های باستانشناسی توانستهاند کاملترین مجموعه دادهها در مورد گذار منطقه از پیش از تاریخ به تاریخ را در شوش ردیابی کنند.
شوش به عنوان نقطه تلاقی دو تمدن بزرگ شناخته میشود که به طور متقابل بر یکدیگر تأثیر گذاشتهاند: تمدن میانرودان (بینالنهرین) و تمدن فلات ایران.
نقش بلندمدت و برجستهی شوش در منطقه، چه به عنوان پایتخت عیلامیان، یا پایتخت امپراتوری هخامنشی، یا یک مرکز استراتژیک مورد توجه قدرتهای همسایه (مانند آشوری، مقدونی، اشکانی، ساسانی)، توسط یافتههای فراوان با منشأ مختلف و دارای ارزش هنری یا علمی استثنایی، و همچنین سازههای اداری، مذهبی، مسکونی و کاخها، و نیز آثار طرحریزی شهری (مانند بقایای تراس مرتفع در آکروپل، کاخ داریوش در آپادانا، محلات مسکونی یا تولیدی، کاخ اردشیر) که بیش از ۱۵۰ سال کاوشهای باستانشناسی آنها را آشکار کردهاند، اثبات شده است.
- معیار (اول) (i): شوش به عنوان یکی از معدود سایتهای باستانی در خاورمیانه است که در آن دو تحول عمده اجتماعی و فرهنگی رخ داده است: توسعه دولت اولیه و شهرنشینی. شوش در میان معدود سایتهایی در خاورمیانه قرار دارد که در آن دینامیکها و فرایندهایی که منجر به این دستاوردهای عظیم بشری شدهاند، مستندسازی شده است و همچنان مجموعهای بزرگ از شواهد ملموس مهم را برای درک بهتر مراحل اولیه و تکاملیافتهی پیچیدگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در خود دارد. شوش در طول تاریخ طولانی خود، به توسعه طرحریزی شهری و طراحی معماری کمک کرده است. مجموعه سلطنتی کاخ داریوش و آپادانا، با تالار ستوندار و ایوانهای بلند، ستونهای سنگی مرتفع و سرستونها و پایههای ستونهای عظیم، و تزئینات دیواری با ارتوستات (سنگفرش عمودی) و کاشیهای سفالی، مجموعاً یک نوآوری در ایجاد یک بیان جدید، ویژگی بارز امپراتوری هخامنشی، را نشان میدهند.
- معیار (دوم) (ii): سایت شبهشهری و شهری شوش، از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد تا هزاره اول پس از میلاد، شاهدی بر مبادلات نفوذی مهمی است که ناشی از پیوندهای تجاری باستانی و تبادلات فرهنگی بین تمدنهای مختلف، یعنی میانرودان و ایلامی، بوده است. شوش به عنوان نقطه محوری تعامل و تلاقی بین فرهنگهای کوچنشین و یکجانشین شناخته شده است. این شهر نقش کلیدی در ایجاد و گسترش دانش فنی، و مفاهیم هنری، معماری و طرحریزی شهری در منطقه داشته است. از طریق تعامل مستمر با مناطق نزدیک، مواد باستانشناسی و معماری کشف شده در شوش، تنوعی از سبکها و فرمها را به نمایش میگذارند و نوری بر یک شهر باستانی بینالمللی میاندازند که هم بر همسایگان خود تأثیر گذاشته و هم مورد تقلید آنها قرار گرفته است.
- معیار (سوم) (iii): بقایای شهر باستانی شوش، شاهدی استثنایی بر تمدنهای باستانی متوالی در طول بیش از شش هزاره است و همچنین پایتخت امپراتوریهای ایلامی و هخامنشی بوده است. این شهر شامل ۲۷ لایه از سکونتگاههای شهری روی هم انباشته شده در تداوم پیوسته از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد تا قرن سیزدهم میلادی است. شوش یکی از باستانیترین سایتهایی است که در آن فرایندهای شهرنشینی در اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد شکل گرفته است. یک دهه کاوشهای علمی از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۸، و کارهای فیلولوژی (زبانشناسی تاریخی) در شوش، همچنین توسعه و تغییر ماهیت این مرکز اولیه شهری را در طول هزارهها مستند کرده است.
- معیار (چهارم) (iv): شوش یک نمونه برجسته و کمیاب از نوعی سکونتگاه شهری است که نمایانگر آغاز تحولات شهری در دورههای پیش از ایلامی و ایلامی، از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد است. علاوه بر این، از قرن ششم پیش از میلاد، شوش به عنوان پایتخت اداری امپراتوری هخامنشی، به ایجاد نمونه اولیهای جدید از معماری تشریفاتی کمک کرد که به یک ویژگی بارز فلات ایران و سرزمینهای همسایه آن تبدیل شد.
سایت حفاریشده از بقایای شهری و معماری باستانی شوش در محدوده مرزهای محوطه میراث جهانی قرار گرفته است. اگرچه بسیاری از یافتهها امروزه در موزهها به نمایش گذاشته شدهاند، شوش همچنان شامل عناصر ضروری برای ابراز ارزش جهانی برجسته خود است.
این محوطه بخش شناخته شده از شهر باستانی را پوشش میدهد، که اکنون در برابر توسعههای نامطلوب محافظت میشود. به دلیل پتانسیل بالای باستانشناختی منطقهای که شوش را احاطه کرده، تحقیق ها و مستندسازی باستانشناسی مستمر، اصالت (Integrity) محوطه را حفظ میکند.
توسعه شهری بیرویه اخیر شوش نوین، حاشیهها و محیط بلافصل محوطه را تهدید میکند؛ با این حال، مقررات سختگیرانهای تدوین شده، در سیستم طرحریزی شهری ادغام و اجرا شدهاند.
اجرای سختگیرانه این مقررات برای حفظ اصالت محوطه بسیار حیاتی است.
- درستی و اعتبار (Authenticity)
بیش از ۱۵۰ سال تحقیق باستانشناسی و منابع تاریخی تأیید میکنند که این محوطه در برگیرنده سایت شهر باستانی شوش است.
مواد و شکل بقایای معماری از نظر تاریخی معتبر (Authentic) هستند، اگرچه بسیاری از عناصر تزئینی برای حفاظت در موزهها نگهداری میشوند.
شوش به عنوان یک محوطه باستانشناسی حفاظتشده، با استفاده از روشها و رویکردهای علمی و فیلولوژی در حال نگهداری است.
بنابراین، بقایای حفاری شده با احترام به طراحی معماری و طرحریزی، و همچنین مصالح ساختمانی آنها، تثبیت و حفاظت شدهاند.
شوش از زمان شکلگیری اولیه و در طول توسعه خود تا زوال نهایی، همواره در مکان فعلی خود باقی مانده است؛ هرچند محیط زیست آن با کارهای هیدرولیکی انجام شده در بالادست رودخانههای کرخه و شاوور تغییر کرده است؛ با این وجود، این تغییرها مانع از درک نقشی که محیط زیست در برجستگی طولانیمدت شوش ایفا کرده است، نمیشود.
- الزامات حفاظت و مدیریت
شوش به عنوان یک بنای ملی حفاظت شده و تحت مسئولیت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO) قرار دارد که از طریق «پایگاه شوش» از این محوطه حفاظت و آن را مدیریت میکند.
مقررات مربوط به محوطه و مناطق حائل و چشمانداز آن به عنوان هنجارهای غالب در اسناد طرحریزی شهری گنجانده شدهاند.
اجرای سختگیرانه این مقررات برای تضمین حفاظت و نگهداری کافی از بقایای باستانشناسی مدفون و غیرمدفون شوش حیاتی است.
همکاری و هماهنگی بیننهادی در میان ابزارهای موجود در مدیریت محوطه، به ویژه محیط بلافصل و گستردهتر آن، اساسی است تا اطمینان حاصل شود که رشد شهری به پتانسیل باستانشناختی منطقه احترام میگذارد و آن را به دارایی برای توسعهای سازگار و عادلانه شوش در منطقه وسیعتر تبدیل میکند.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
