بازار تبریز

بازار تبریز، بزرگترین بازار سرپوشیده تاریخی و خشتی جهان است که قدمت آن به قرن‌ها پیش و دوران رونق جاده ابریشم باز می‌گردد.

بازار تاریخی

این مجموعه شگفت‌انگیز که در سال ۱۳۸۹ به عنوان اولین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، با معماری بی‌نظیر، راسته‌های متعدد (از جمله بازار امیر و تیمچه مظفریه) و بیش از ۵۵۰۰ تا ۶۰۰۰ باب مغازه و حجره، همچنان مرکز اصلی تجارت، فرهنگ و اجتماع در شمال غرب ایران است.

بازار تبریز نه تنها بزرگترین بازار سرپوشیده ایران، بلکه وسیع‌ترین مجموعه خشتی و مسقف به هم پیوسته جهان است.

مساحت: مساحت تقریبی کل مجموعه بازار با احتساب حریم آن، حدود یک کیلومتر مربع است.

بخش‌های اصلی بازار

این بازار یکپارچه از چندین بخش درهم تنیده شامل:

حدود ۲۰ تا ۳۱ راسته بازار

حدود ۲۵ تیمچه

حدود ۳۵ سرا

حدود ۱۱ دالان

و از ده‌ها مسجد، مدرسه، حمام و کاروانسرا تشکیل شده است.

قدمت و ریشه‌های تاریخی

قدمت بازار تبریز به سال ها و قرن‌ها پیش باز می‌گردد. اسناد سیاحان خارجی مانند ابن بطوطه که در قرن هشتم هجری قمری (۱۴ میلادی) از آن دیدن کرده، گواهی بر رونق دیرین آن است.

برخی پژوهش‌ها تاریخ ساخت سازه‌های اولیه را حتی به قرن سوم یا چهارم هجری نسبت می‌دهند.

موقعیت استراتژیک: قرارگیری تبریز در مسیر جاده ابریشم، نقشی کلیدی در تبدیل این بازار به یک مرکز تجارت بین‌المللی داشته است.

اولین ثبت جهانی: بازار تبریز در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰ میلادی) به عنوان اولین بازار سرپوشیده جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

سازندگان و دوره‌های تاریخی کلیدی

بازار تبریز سازنده واحدی ندارد، بلکه در طول قرون متمادی، توسط حاکمان، بازرگانان و خیرین مختلف ساخته، توسعه و مرمت شده است.

دوره اولیه (سلجوقیان و ایلخانیان): در این دوره‌ها و به ویژه زمانی که تبریز پایتخت ایلخانیان بود، شهرت و رونق بازار افزایش یافت.

دوره صفویه: در این زمان نیز با توجه به اهمیت تبریز، بازار همچنان رونق خود را حفظ کرد.

دوره قاجار (بیشترین توسعه): پس از زمین‌لرزه ویرانگر سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۷۹ میلادی)، نجفقلی خان دنبلی، حاکم وقت، دستور بازسازی و مرمت بازار را صادر کرد.

اوج معماری فعلی بازار، تیمچه‌ها و سراها مربوط به این دوره است، مانند تیمچه امیر که توسط میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه ساخته شد.

قدمت افسانه‌ای و سازندگان خاموش

بازار تبریز تاریخچه‌ای به قدمت جاده ابریشم دارد. قدمت این بازار تاریخی، نه به یک تاریخ مشخص، بلکه به دوران شکوفایی تجارت در مسیر پر اهمیت جاده ابریشم باز می‌گردد.

این مجموعه، برخلاف بسیاری از بناهای تاریخی، یک‌شبه یا توسط یک فرد واحد ساخته نشده، بلکه نتیجه قرن‌ها توسعه تدریجی، تخریب‌های طبیعی (مانند زلزله) و بازسازی‌های هدفمند توسط حاکمان و تجار نیکوکار است.

ریشه‌ها: از قرن سوم هجری تا اوج شکوه

گزارش‌های تاریخی و نوشتار سیاحان، قدیمی‌ترین اسناد موجود درباره قدمت بازار تبریز هستند. برخی از منابع تاریخ ساخت سازه‌های اولیه بازار را به قرن سوم و چهارم هجری قمری (اواخر ۹ و اوایل ۱۰ میلادی) نسبت می‌دهند.

عصر شکوفایی: با تبدیل شدن تبریز به پایتخت در دوران ایلخانیان (قرن ۷ و ۸ هجری) و قرارگیری در مرکز تقاطع مسیرهای مهم تجاری آسیا و اروپا، بازار به سرعت رونق یافت و به یکی از بزرگترین مراکز مبادلاتی جهان تبدیل شد.

سیاحان شاهد: توصیف های شگفت‌انگیز سیاحانی چون ابن بطوطه در قرن هشتم هجری و مارکو پولو، نشان‌دهنده عظمت و گستردگی آن در دوره‌ای است که هنوز بسیاری از بازارهای مشهور جهان شکل نگرفته بودند.

ابن بطوطه در سفرنامه خود، بازار زرگران تبریز را ستوده و می‌گوید: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام.»

سازندگان اصلی و دوره‌های بازسازی

عملاً نمی‌توان یک “سازنده” واحد را برای کل مجموعه بازار تبریز نام برد، زیرا بخش‌های مختلف آن در طول دوره‌های متعدد و توسط افراد گوناگون بنا شده‌اند. مهم‌ترین دوره‌های ساخت و بازسازی عبارتند از:

دوران قاجار و تولد مجدد: مهم‌ترین دوره شکل‌گیری و معماری کنونی بازار، به دوران پس از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ هجری قمری بازمی‌گردد. پس از این زلزله که بخش‌های عظیمی از شهر را از بین برد، نجفقلی خان دنبلی، حاکم وقت تبریز، دستور بازسازی گسترده بازار را صادر کرد. این تلاش‌ها منجر به احیای مجدد ساختار فعلی بازار شد.
خیرین و تجار نامدار: بسیاری از تیمچه‌ها و سراهای معروف بازار توسط تجار و دولتمردان ثروتمند ساخته شده‌اند و نام آن‌ها بر روی بناها باقی مانده است:
تیمچه و بازار امیر: مهم‌ترین بخش بازار که توسط میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه، از رجال مهم دربار قاجار در زمان نایب‌السلطنه عباس میرزا، ساخته شد.
تیمچه مظفریه: مرکز مشهور فرش تبریز، در زمان مظفرالدین میرزا قاجار و به دستور و هزینه حاج شیخ محمد، یکی از بزرگترین تجار تبریز، بنا نهاده شد.
سرای میرزا ابوالحسن: توسط حاج میرزا ابوالحسن از وابستگان دربار ساخته شده است.

اهمیت تاریخی، اقتصادی و معماری بازار تبریز در عصر معاصر نیز مورد تأکید قرار گرفت. این بازار در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و سرانجام در سال ۱۳۸۹ خورشیدی (۲۰۱۰ میلادی)، به عنوان اولین بازار سرپوشیده جهان، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

این ثبت جهانی، مهر تأییدی بر قدمت ۱۰۰۰ ساله و جایگاه بی‌بدیل آن به عنوان یک شریان حیاتی تجاری، فرهنگی و اجتماعی است که همچنان فعال باقی مانده است.

ساختار و ارکان بازار

راسته‌ها، تیمچه‌ها و مغازه‌ها، تعداد واحدهای صنفی و ابعاد تجاری

تیمچه‌ها مهم‌ترین عناصر معماری در بازار تبریز هستند. آن‌ها فضاهایی سرپوشیده با طاق‌های بلند و گنبدی‌شکل‌اند که مرکز معاملات عمده و کالاهای گران‌قیمت بوده‌اند. این فضاها اغلب نام سازنده یا بانی خود را به یدک می‌کشند:

تیمچه مظفریه (مرکز فرش): مشهورترین تیمچه که بهشت علاقه‌مندان به فرش دستباف است و معماری چشم‌نواز آن، آن را به نماد بازار تبریز تبدیل کرده است.
بازار امیر (طلا و جواهر): یکی از زیباترین و فعال‌ترین راسته‌ها که بورس اصلی طلا، نقره و جواهرات در شمال غرب کشور محسوب می‌شود.

این ساختار پیچیده و تقسیم‌بندی صنفی دقیق، نشان‌دهنده یک سیستم اقتصادی و اجتماعی پیشرفته است که امکان تمرکز حرفه‌ها، ایمنی معاملات و سهولت دسترسی را در طول قرن‌ها فراهم آورده است.

تعداد مغازه‌های بازار: آمارها نشان می‌دهد بازار تبریز شامل حدود ۵۵۰۰ تا ۶۰۰۰ باب مغازه و حجره است که این تعداد بسیار زیاد، خود یکی از دلایل ثبت جهانی آن به عنوان بزرگترین مجموعه سرپوشیده محسوب می‌شود.

مشاغل فعال: بیش از ۴۰ صنف و حرفه مختلف در این بازار فعالیت می‌کنند.

بازارهای اصلی و نام‌های معروف

بازار تبریز یک مجموعه واحد است که از بخش‌های تخصصی به نام‌های بازار، راسته، تیمچه، سرا و دالان تشکیل شده است. برخی از مشهورترین آن‌ها عبارتند از:

بازار امیر و تیمچه امیر: مهم‌ترین بخش بازار و بورس اصلی طلا، جواهر و فرش دستباف است که به دلیل معماری زیبا و اهمیت تجاری بالا شناخته می‌شود.
بازار مظفریه و تیمچه مظفریه: معروف‌ترین بخش بازار و مرکز اصلی فرش دستباف تبریز با شهرت جهانی. این تیمچه در زمان مظفرالدین میرزا قاجار ساخته شد.
بازار صادقیه: مرکز عمده فروشی و عرضه فرش و قالی
بازار کفاشان (یمنی دوز بازار): مرکز تولید و فروش کفش‌های چرمی تبریز که شهرت ملی دارد.
بازار بلورفروشان (قیز بستی بازار): در گذشته محل فروش شیشه و بلور و امروزه محل عرضه انواع کالاها.
راسته کوهنه (قدیم): یکی از قدیمی‌ترین بخش‌ها.
تیمچه صفی: بورس گیاهان دارویی و ادویه‌جات.
بازار حاج محمد حسین: مرکز عمده‌فروشی کالاهای اساسی.

هویت صنفی و کارکردهای چندگانه

بازار تبریز نه تنها یک مرکز تجاری، بلکه یک نهاد فرهنگی، اجتماعی و مذهبی است. تنوع واحدهای صنفی آن نمادی از تکامل تجارت در طول تاریخ است:

واحدهای صنفی شاخص

طلا و جواهر: تمرکز اصلی در بازار و تیمچه امیر است که به عنوان مرکز بورس طلا و نقره شناخته می‌شود.
فرش دستباف: تبریز مهد فرش‌بافی است و بازار مظفریه، صادقیه و بازار امیر مهم‌ترین مراکز عرضه فرش‌های نفیس ابریشم، پشم و گلیم‌های منطقه هستند. این بخش از لحاظ سئو و ارزش محتوایی بسیار حائز اهمیت است.
پارچه و منسوجات: راسته‌هایی مانند راسته کهنه و بخش‌هایی از بازار میرزا ابوالحسن محل فروش انواع پارچه‌های ایرانی و خارجی، لباس و منسوجات هستند.
چرم و کفش: بازار کفاشان (یمنی دوز) قلب تولید و توزیع کفش چرمی تبریز است که با کیفیت بالا و صادراتی شهرت دارد.
ادویه‌جات و عطاری: تیمچه صفی بورس انواع ادویه‌ها، گیاهان دارویی و عرقیجات محلی است.
خشکبار و آجیل: تبریز به عنوان قطب آجیل ایران شناخته می‌شود و حجره‌های زیادی در بازار به فروش انواع آجیل و خشکبار مرغوب مشغولند.

واحدهای صنفی و نبض تجارت: از طلا و فرش تا قلب صادرات

بازار تبریز، با بیش از ۴۰ صنف و حرفه فعال، یک دایرةالمعارف زنده از مشاغل سنتی ایران است. در این مجموعه عظیم، راسته‌ها و تیمچه‌ها بر اساس نوع کالا و خدمات تقسیم‌بندی شده‌اند تا تجار و خریداران به سادگی به کالای مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند.

این تمرکز صنفی، بازار تبریز را به قطب تولید و توزیع کالاهای خاص در منطقه تبدیل کرده است.

۱. تفکیک واحدهای صنفی کلیدی

واحدهای صنفی بازار تبریز را می‌توان در سه دسته اصلی تقسیم کرد که هر یک شهرت خاصی در بازارهای داخلی و خارجی دارند:

کالاهای لوکس و صادراتی

فرش دستباف (تیمچه مظفریه و صادقیه): تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز تولید فرش جهان است. تیمچه مظفریه، قلب تپنده تجارت فرش در بازار، محل عرضه نفیس‌ترین قالی‌های ابریشم و پشم است.

این واحد صنفی، نماد اصلی صادرات بازار تبریز بوده و به دلیل کیفیت و طرح‌های منحصربه‌فرد، شهرت جهانی دارد.

طلا و جواهر (بازار و تیمچه امیر): این بخش مرکز بورس اصلی طلا، نقره و سکه در شمال غرب کشور است. حجره‌های طلافروشی در تیمچه امیر، علاوه بر فروش، در زمینه ساخت و تبادل شمش طلا نیز فعال هستند.

تولید و صنایع دستی منطقه‌ای

چرم و کفش (بازار کفاشان یا یمنی دوز بازار): تبریز به پایتخت کفش ایران معروف است و بازار کفاشان محل عرضه و عمده‌فروشی کفش‌های چرمی دست‌دوز با کیفیت صادراتی است. این صنف دارای کارگاه‌های تولیدی متعددی در اطراف بازار است.

ادویه و عطاری (تیمچه صفی): این تیمچه، مرکز عرضه انواع گیاهان دارویی، ادویه‌جات خاص و عرقیجات است که مواد اولیه بسیاری از غذاها و داروهای سنتی را تامین می‌کند.

خشکبار و آجیل: واحدهای فروش آجیل تبریز به دلیل کیفیت بالا و تنوع محصولات (مانند پسته، بادام و فندق)، در سطح کشور و همچنین برای صادرات به کشورهای همسایه شهرت فراوانی دارند.

کالاهای اساسی و منسوجات

پارچه و منسوجات: راسته‌هایی مانند راسته کهنه، محل عمده‌فروشی انواع پارچه‌های وارداتی و تولید داخل است که برای خیاطان و بازرگانان مناطق مختلف اهمیت دارد.

صنایع مس و فلزات (بازار مسگران): در گذشته بسیار پررونق بوده و امروزه همچنان مرکز عرضه ظروف و اشیاء مسی و برنجی است.

نحوه تجارت با داخل و خارج (جاده ابریشم جدید)

بازار تبریز در طول تاریخ، نه فقط یک مرکز خرید، بلکه یک هاب تجاری بین‌المللی بوده است.

نقش کاروانسراها و سراها: وجود ۳۵ سرا و کاروانسرا در بازار (مانند سرای آلمان‌ها و سرای گرجیلر در گذشته) نشان می‌دهد که تبریز یک ایستگاه مهم برای تجارت ترانزیت بوده است. تجار از روسیه، قفقاز، عثمانی (ترکیه فعلی)، هند و اروپا کالاهای خود را به اینجا می‌آوردند و در مقابل، فرش، چرم، خشکبار، و منسوجات ایرانی را صادر می‌کردند.
صادرات فعلی: در حال حاضر نیز بخش عمده‌ای از تجارت بازار، به صادرات فرش دستباف، چرم و کفش، و آجیل به کشورهای همسایه، حاشیه خلیج فارس و اروپا اختصاص دارد.

تجارت داخلی و عمده‌فروشی:

بسیاری از حجره‌ها در بازار تبریز به صورت عمده‌فروشی (بنکداری) فعالیت می‌کنند. تجار از شهرهای مختلف شمال غرب، غرب و حتی مرکز ایران، برای تأمین کالاهای مورد نیاز خود به بازار تبریز مراجعه می‌کنند.

این بازار نقش مهمی در توزیع کالاها از پایتخت‌های تجاری مانند تهران یا کالاهای وارداتی، به استان‌های همجوار ایفا می‌کند و بدین ترتیب، شریان اقتصادی مناطق وسیعی از کشور محسوب می‌شود.

نتیجه: ماهیت بازار تبریز به گونه‌ای است که توانسته است با حفظ کارکرد سنتی خود به عنوان یک مرکز عمده‌فروشی (بنکداری)، همچنان در عرصه تجارت بین‌المللی و صادرات کالاهای شاخص ایرانی، نقش‌آفرینی کند.

کارکردهای فرهنگی، مذهبی و اجتماعی

بازار تبریز فراتر از خرید و فروش، یک شهر کوچک در دل تبریز است:

مساجد و مدارس: وجود ده‌ها مسجد تاریخی مانند مسجد جامع تبریز (که بخشی از مجموعه بازار است) و مدرسه طالبیه نشان‌دهنده اهمیت مذهبی و علمی آن است.

مراسمات مذهبی: عزاداری‌های محرم در بازار تبریز، به ویژه در تیمچه مظفریه، شهرت جهانی دارد و نمایشی بی‌نظیر از آیین‌های سنتی است.

معماری: معماری طاق‌ها، گنبدها، نورگیرهای آجری و طراحی کاروانسراها (مانند سرای گرجیلر یا سرای آلمان‌ها که در گذشته محل تجارت خارجی بود) شاهکاری از معماری ایرانی اسلامی است که در مدیریت اقلیم و نورپردازی بسیار هوشمندانه عمل کرده است.

بازار تبریز در آئینه سفرنامه‌ها

بازار تبریز، به عنوان گنجینه‌ای زنده از تاریخ، معماری و تجارت، نه تنها بزرگترین بازار سرپوشیده دنیاست، بلکه نمادی از هویت فرهنگی و اقتصادی ایران است.

روایت تجار و سیاحان اروپایی و اسلامی را ادامه مقاله بررسی میکنیم. جایگاه استراتژیک تبریز در تقاطع مسیرهای حیاتی جاده ابریشم، این شهر و بازار آن را به یک مقصد اجتناب‌ناپذیر برای کاروان‌ها و جهانگردان از چهار گوشه جهان تبدیل کرده بود. توصیفات شگفت‌انگیز این سیاحان، بهترین گواه بر عظمت و رونق اقتصادی این بازار در طول قرون است.

توصیف های سیاحان برجسته اسلامی

پیش از اروپایی‌ها، جغرافی‌دانان و سیاحان بزرگ جهان اسلام به بازار تبریز سفر کرده و آن را ستوده‌اند:

ابن بطوطه (قرن ۸ هجری / ۱۴ میلادی): این جهانگرد مشهور مراکشی که در سال ۷۳۰ هجری قمری وارد تبریز شد، در سفرنامه خود، بازار تبریز را با تمجید فراوان توصیف می‌کند. او به ویژه تحت تأثیر بخش کالاهای گران‌بها قرار گرفت و می‌گوید:

«بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام. من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت.» این سخن نشان می‌دهد که تبریز در آن دوران، مرکز بورس مهم‌ترین و لوکس‌ترین کالاها در آسیا بوده است.

یاقوت حموی (قرن ۷ هجری): این جغرافی‌دان نامدار نیز در نوشتارهای خود به شکوه و رونق بازار و موقعیت تجاری برجسته تبریز اشاره کرده است.

مارکو پولو، تاجر ونیزی (قرن ۷ میلادی) هرچند توصیف مستقیم و مفصلی از بازار تبریز در سفرنامه مارکو پولو (تاجر ونیزی مشهور) وجود ندارد که به جزئیات معماری بازار بپردازد، اما حضور او در تبریز در اواسط نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی (حدود ۱۲۷۱ میلادی) و اشاره به این شهر به عنوان یکی از مراکز مهم تجاری در مسیر شرق، اهمیت بازار را تأیید می‌کند.

او و برادرانش به دلیل ضرورت‌های تجاری و سیاسی از تبریز عبور کرده‌اند و حضور او در این مسیر نشان‌دهنده آن است که تبریز در آن دوره یک «هاب» کلیدی برای مبادله کالاهای اروپایی و شرقی، به خصوص سنگ‌های قیمتی، ادویه‌جات و پارچه‌های نفیس بوده است.

جهانگردان و تجار اروپایی (دوران صفوی و قاجار)

در دوران صفویه که تبریز به مرکزیت سیاسی خود بازگشت، و همچنین در دوران قاجار پس از بازسازی زلزله، سیاحان اروپایی جزئیات بیشتری از ساختار بازار ارائه دادند:

ژان شاردن (Jean Chardin – قرن ۱۷ میلادی): شاردن، سیاح و جواهرفروش فرانسوی، تبریز را دارای عالی‌ترین بازارهای آسیا می‌دانست. او با شگفتی از گنبدها و طاق‌های دیدنی بازار یاد کرده و به ویژه «بازار هشت‌گوش و وسیع قیصریه» را که محل فروش کالاهای گران‌قیمت بوده، زیباترین بخش توصیف نموده است. دیدگاه شاردن مستقیماً به ظرافت و زیبایی معماری و شکوه کالاهای بازار اشاره دارد.

تاورنیه (Tavernier – قرن ۱۷ میلادی): ژان باپتیست تاورنیه، تاجر و جواهرساز فرانسوی دیگر، که در سال ۱۰۴۶ هجری قمری از تبریز بازدید کرد، بازار آن را ستوده و عظمت آن را در زمان اوج صفویه تأیید کرده است.

کارری (Gemelli Careri – قرن ۱۷ میلادی): جملی کارری، جهانگرد ایتالیایی، نیز در سفرنامه خود به گستردگی و رونق کم‌نظیر این بازار و تجارت پر جنب و جوش آن اشاره کرده است.

این گزارش‌ها، نه تنها سندی بر قدمت بازار تبریز هستند، بلکه نشان می‌دهند که معماری خشتی و سرپوشیده آن، تنوع کالایی (از جواهر تا فرش)، و نقشی که در اتصال تجارت شرق و غرب داشته است، برای تمام جهانگردان، از بازرگانان تا ادیبان، موضوعی درخور ستایش بوده است.

بازار تبریز در کام حادثه ها

آسیب‌ها و بازسازی‌ها در کشاکش جنگ و زلزله در بازار تبریز، به واسطه قدمت طولانی و موقعیت استراتژیک شهر تبریز، بارها اتفاق افتاده و در معرض آسیب‌های جدی ناشی از تهاجم های خارجی، جنگ‌های داخلی و مهم‌تر از همه، بلایای طبیعی (به ویژه زلزله) قرار گرفته است.

با این حال، نکته قابل توجه، قدرت ترمیم و بازسازی مداوم این مجموعه توسط مردم و حاکمان بوده است که حیات اقتصادی آن را هرگز متوقف نکرد.

آسیب‌های ناشی از جنگ‌ها و تهاجم

تبریز در طول تاریخ خود، به ویژه به دلیل موقعیت جغرافیایی حساس در نزدیکی مرزهای امپراتوری عثمانی، بارها محل کشمکش‌های نظامی بوده است.

جنگ‌های ایران و عثمانی (صفویه): در دوران صفویه، تبریز و اطراف آن بارها بین ایران و عثمانی دست به دست شد. در زمان این اشغال‌ها و عقب‌نشینی‌ها، اغلب زیرساخت‌های اقتصادی شهر از جمله بازار هدف غارت، تخریب یا آتش‌سوزی قرار می‌گرفت.

اگرچه توصیف دقیق خسارت های بازار در هر نبرد دشوار است، اما مستندهای تاریخی نشان می‌دهند که فعالیت‌های تجاری در این دوره‌ها به شدت مختل و بخش‌هایی از بازار آسیب دید.

تهاجم روس‌ها (در دوره قاجار و پس از آن): در جریان جنگ‌های ایران و روس، و همچنین در ماجرای انقلاب مشروطه، نیروهای روسی تبریز را اشغال کردند.

این حضور نظامی به تخریب‌های پراکنده‌ای در شهر و بازار منجر شد، به خصوص در زمان درگیری‌های مرتبط با مشروطه، که بازار تبریز به مرکز فعالیت‌های آزادی‌خواهان و ستارخان تبدیل شده بود و محل درگیری بود.

تخریب بزرگ: زلزله‌های ویرانگر

بزرگترین و جدی‌ترین آسیب‌ها به بازار تبریز، نه از جنگ، بلکه از بلایای طبیعی ناشی شد، که مهم‌ترین آن‌ها زلزله‌های مهیب بودند:

زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۸۰ میلادی): این زلزله یکی از ویرانگرترین حوادث تاریخ تبریز بود که عملاً شهر و بخش‌های عظیمی از بازار را به تلی از آوار و خاک تبدیل کرد. این حادثه به حدی شدید بود که بسیاری از بناهای قدیمی کاملاً تخریب شدند.

نقش حاکمان در بازسازی: ساختار فعلی و معماری بازار که امروزه به عنوان میراث جهانی شناخته می‌شود، عمدتاً نتیجه تلاش‌های گسترده بازسازی پس از این زلزله است.

نجف‌قلی خان دنبلی، حاکم وقت تبریز در دوره زندیه و اوایل قاجار، نقش محوری در هدایت و حمایت از بازسازی مجدد بازار داشت.

به همین دلیل، قدمت بسیاری از تیمچه‌ها و راسته‌های کنونی به اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار بازمی‌گردد، که نشان‌دهنده احیای کامل بازار پس از تخریب فاجعه‌بار است.

پایداری و نقش محوری در رویدادهای ملی

بازار تبریز، علاوه بر تحمل آسیب‌های فیزیکی، نقش مهمی در پایداری سیاسی و اجتماعی تبریز ایفا کرده است:

مشروطه و بست‌نشینی: در جریان انقلاب مشروطه (اواخر قاجار)، بازار تبریز به یکی از پایگاه‌های اصلی مشروطه‌خواهان تبدیل شد.

بازاریان و کسبه، با بستن مغازه‌ها (اعتصاب) و تبدیل بازار به محل تجمعات سیاسی، نقش مهمی در پیشبرد اهداف مشروطه داشتند. این نشان می‌دهد که بازار تبریز، حتی در شرایط نظامی، فراتر از یک مرکز اقتصادی، به مثابه قلب سیاسی و اجتماعی شهر عمل می‌کرده است.

به طور خلاصه، بازار تبریز یک بار به طور فاجعه‌آمیز توسط زلزله تخریب شد، اما با اراده مردم و تجار دوباره احیا گشت و در برابر آسیب‌های ناشی از جنگ‌ها نیز مقاومت کرده و ماهیت خود را حفظ نمود.

بازار و تخت سلطنت

داستان‌هایی از پیوند شاهان و تجار در بازار تبریز در طول تاریخ خود، به ویژه در دوران صفویه و قاجار که تبریز پایتخت یا دارالسلطنه (ولیعهدنشین) بود، رابطه‌ای تنگاتنگ و پرفرازونشیب با دربار پادشاهان داشته است.

این رابطه از جنس وابستگی متقابل بود: شاهان برای تأمین مالی حکومت به رونق بازار وابسته بودند و بازاریان برای امنیت و تجارت به حمایت دولت.

اوج شکوه در عصر صفویه: پایتخت و رونق بین‌المللی

در دوران صفویه، به ویژه در زمان پادشاهانی چون شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول (تا پیش از انتقال پایتخت به قزوین)، تبریز پایتخت ایران بود.

تأمین مالی جنگ‌ها و دربار: رونق بی‌سابقه بازار در این دوره که در مسیر اصلی تجارت بین ایران، عثمانی، و اروپا قرار داشت، بزرگترین منبع درآمد دولت صفوی بود. عوارض گمرکی و مالیات‌های اخذ شده از تجار بازار، بخش عمده‌ای از بودجه نظامی و هزینه‌های دربار را تأمین می‌کرد و به شاهان صفوی قدرت می‌داد تا در برابر عثمانی‌ها مقاومت کنند.
رقابت شاهان با تجار: در این دوران، برخی از شاهان و شاهزادگان به صورت مستقیم یا از طریق عاملان خود، در تجارت کلان مانند فروش ابریشم دخالت می‌کردند. این دخالت‌ها گاهی اوقات منجر به تنش با بازرگانان عمده می‌شد که رقابت در بازار را دشوار می‌یافتند.
عصر قاجار: بازسازی پس از فاجعه و نفوذ سیاسی

پس از زلزله ویرانگر ۱۱۹۳ هجری قمری و در دوران قاجار، تبریز به دارالسلطنه (محل اقامت ولیعهد) تبدیل شد و روابط دربار با بازار وارد مرحله جدیدی شد.

نجف‌قلی خان و بازسازی به دستور دربار: همانطور که پیش‌تر اشاره شد، بازسازی گسترده بازار پس از زلزله، به دستور و حمایت نجف‌قلی خان دنبلی (حاکم وقت) انجام شد. این امر نشان‌دهنده تعهد حاکمان به احیای این شریان اقتصادی حیاتی بود.
تیمچه‌ها به نام بزرگان دربار: بسیاری از مهم‌ترین بناهای بازار در این دوره توسط رجال حکومتی و اشخاص نزدیک به دربار قاجار ساخته شد. برای مثال، تیمچه امیر (مرکز طلا) توسط میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه، از نزدیکان عباس میرزا ساخته شد تا نام او در تاریخ تجارت تبریز ماندگار شود.
تیمچه مظفریه نیز اگرچه توسط یک تاجر (حاج شیخ محمد) ساخته شد، اما به افتخار مظفرالدین میرزا قاجار (ولیعهد وقت) نامگذاری شد. این نامگذاری‌ها نشانگر تلاش برای پیوند دادن قدرت اقتصادی و سیاسی بود.
داستان بازار و انقلاب مشروطه: قدرت مدنی در برابر دربار

یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین داستان‌های بین بازار و دربار، در جریان جنبش مشروطه (۱۳۲۴ ق) رخ داد.

قدرت اعتراض اقتصادی: دربار قاجار و به خصوص محمدعلی شاه (که زمانی خود ولیعهد تبریز بود)، بارها با خواسته‌های مردم و روحانیون مخالفت می‌کرد. در این شرایط، بازار تبریز با رهبری تجار بزرگ و علمای بانفوذ، به صحنه اصلی اعتراضات تبدیل شد.
بستن بازار، سقوط دولت: بزرگترین ابزار فشار بر دربار، بستن بازار (اعتصاب عمومی) بود. چون بازار تبریز تأمین کننده اصلی مالی و کالا برای منطقه وسیعی از کشور بود، تعطیلی آن به سرعت فلج‌کننده می‌شد و دربار را مجبور به پذیرش خواسته‌های مشروطه‌خواهان می‌کرد.
تدارکات نبرد: در جریان نبردهای داخلی مشروطه، بازار تبریز به مرکز تأمین مالی، تدارکات و حتی استقرار نیروهای مجاهدین به رهبری ستارخان تبدیل شد. این اقدام، نشان‌دهنده آن است که تجار و اصناف بازار، گاه در مقابل اراده شاهان ایستاده و نقش تعیین‌کننده‌ای در تاریخ سیاسی ایران ایفا کرده‌اند.

به این ترتیب، بازار تبریز نه تنها یک مرکز تجاری، بلکه یک نهاد قدرتمند اقتصادی-سیاسی بود که در بزنگاه‌های تاریخی، مستقیماً بر تصمیمات و سرنوشت پادشاهان ایران تأثیر می‌گذاشت.

رکوردهای جهانی، افتخارات ملی و شاخصه‌های منحصربه‌فرد

بازار تبریز، فراتر از یک بنای تاریخی، یک رکورددار جهانی است که مجموعه‌ای از افتخارها و شاخصه‌های منحصربه‌فرد را در خود جای داده است.

این رکوردها نه تنها عظمت تاریخی، بلکه پایداری اقتصادی و معماری هوشمندانه آن را اثبات می‌کنند.

رکوردهای ثبت شده جهانی (یونسکو)

مهم‌ترین وجه تمایز بازار تبریز، ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۰ میلادی است که بر مبنای رکوردهای زیر تأیید شده است:

بزرگترین بازار سرپوشیده و به هم پیوسته خشتی جهان: مساحت تقریبی این مجموعه حدود یک کیلومتر مربع است. هیچ بازار سنتی دیگری در جهان دارای چنین وسعت عظیم و پیوستگی زیر یک سقف نیست.

بزرگترین سازه آجری مسقف دنیا: معماری بازار عمدتاً از آجر ساخته شده و گنبدها و طاق‌های بلند آن، این بازار را به بزرگترین سازه خشتی-آجری سرپوشیده و زنده‌ی جهان تبدیل کرده است.

اولین بازار تاریخی جهان با ثبت رسمی در یونسکو: بازار تبریز اولین بازار سنتی جهان است که به صورت یک مجموعه اقتصادی-معماری در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و مورد تأیید بین‌المللی قرار گرفته است.

رکوردهای شاخص در ایران و جهان

بازار تبریز علاوه بر رکوردهای جهانی ثبت‌شده، در مقایسه با سایر بازارهای بزرگ دنیا، دارای شاخصه‌های آماری منحصر به فردی است:

قدمت بالا و تداوم کارکرد: این بازار از نظر تاریخی، یکی از قدیمی‌ترین بازارهای ایران است که قدمت سازه‌های اولیه آن به قرن چهارم هجری بازمی‌گردد و پس از گذشت بیش از ۱۰۰۰ سال، هنوز به عنوان قلب اقتصادی یک کلانشهر، کاملاً فعال و پویا است.

تنوع اجزای ساختاری: از نظر کثرت اجزای داخلی، این بازار در ایران بی‌رقیب است. برآوردهای رسمی حاکی از وجود حدود ۵۵۰۰ تا ۶۰۰۰ باب حجره و مغازه، بیش از ۲۵ تیمچه (مانند تیمچه مظفریه و امیر) و بیش از ۳۰ سرا و کاروانسرا است. این تراکم و تنوع، پیچیدگی و سازماندهی داخلی بازار را نشان می‌دهد.

طول راسته‌ها: مجموع طول راسته‌های اصلی و فرعی این بازار به ده‌ها کیلومتر می‌رسد که آن را از نظر طول مسیرهای تجاری سرپوشیده، به یکی از طولانی‌ترین‌ها در جهان تبدیل کرده است.

قطب تخصصی تجارت: این بازار از نظر تمرکز تخصصی اصناف نیز رکورددار است. به عنوان مثال، تیمچه مظفریه به عنوان مهم‌ترین مرکز عمده‌فروشی و صادرات فرش دستباف ایرانی در جهان شناخته می‌شود و بازار کفاشان، تبریز را به مرکز اصلی تولید و توزیع کفش چرم در ایران و منطقه تبدیل کرده است.

نتیجه‌گیری:

بازار تبریز با افتخاراتی چون بزرگترین بازار سرپوشیده خشتی جهان، تداوم فعالیت در طول ۱۰۰۰ سال و نقش تاریخی‌اش در جاده ابریشم، نه تنها یک یادگار معماری است، بلکه یک نمونه بی‌نظیر از پویایی یک سیستم اقتصادی کهن در مقیاس جهانی است و آن را به یک مقصد گردشگری و مطالعاتی درجه اول تبدیل می‌کند.

ثبت بازار در یونسکو

تبریز از دوران باستان محلی برای تبادلات فرهنگی بوده است و مجموعه تاریخی بازار آن، یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری در جاده ابریشم محسوب می‌شود.

مجموعه تاریخی بازار تبریز از یک سری ساختارهای آجری به‌هم‌پیوسته، سرپوشیده و فضاهای محصور تشکیل شده که هر کدام کارکرد متفاوتی دارند.

تبریز و بازار آن از قرن سیزدهم میلادی، زمانی که این شهر در استان آذربایجان شرقی پایتخت پادشاهی صفویه شد، از قبل نیز مشهور و پررونق بودند.

این شهر در قرن شانزدهم موقعیت پایتختی خود را از دست داد، اما با وجود گسترش قدرت عثمانی، تا پایان قرن هجدهم به عنوان یک قطب تجاری مهم باقی ماند. این بازار یکی از کامل‌ترین نمونه‌های سیستم تجاری و فرهنگی سنتی ایران است.

ارزش برجسته جهانی

مجموعه تاریخی بازار تبریز، که در مسیر یکی از پرترددترین راه‌های تجاری شرق به غرب واقع شده است، شامل مجموعه‌ای از سازه‌های آجری به‌هم‌پیوسته، سرپوشیده و فضاهای محصور برای اهداف گوناگون است؛ از جمله فعالیت‌های تجاری و بازرگانی، گردهمایی‌های اجتماعی، و آیین‌های آموزشی و مذهبی.

سازماندهی اجتماعی و صنفی بازار به شکل بسیار نزدیکی با بافت معماری آن درهم آمیخته است، که این امر به عملکرد آن در طول قرن‌ها کمک کرده و آن را به یک مجموعه یکپارچه تبدیل نموده است.

به لطف ارتباطات تجاری و مسیرهای قرن‌ها دیرینه شرق به غرب و نیز سیاست هوشمندانه وقف و معافیت‌های مالیاتی، مجموعه تاریخی بازار تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز بین‌المللی برای تبادلات تجاری و فرهنگی بوده است.

بازار تاریخی تبریز گواهی است بر یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های اجتماعی-فرهنگی و تجاری در میان بازارها. این بازار در طول قرن‌ها به یک مجموعه استثنایی فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی تبدیل شده است که در آن سازه‌های معماری تخصصی، کارکردها، حرفه‌ها و مردمانی از فرهنگ‌های مختلف در یک محیط زنده‌ی بی‌نظیر ادغام شده‌اند.

نقش پایدار بازار تبریز در نقشه ساختار آن و در تنوع بالا و یکپارچگی متقابل بناها و فضاهای معماری منعکس شده است، که به عنوان نمونه‌ای اولیه برای برنامه‌ریزی شهری ایرانی محسوب می‌شود.

معیار (ii): مجموعه تاریخی بازار تبریز به لطف مسیرهای تجاری قرن‌ها دیرینه شرق به غرب، یکی از مهم‌ترین مراکز تجارت و تبادل فرهنگی بین‌المللی در آسیا و جهان بین قرون دوازدهم تا هجدهم بوده است. بازار تبریز نمونه‌ای استثنایی از یک منطقه تجاری معماری-شهری است که در بناها و فضاهای معماری بسیار متنوع و یکپارچه‌اش منعکس شده است. این بازار یکی از پایدارترین ساختارهای اجتماعی-اقتصادی است و پیچیدگی و انسجام بزرگ آن، گواه ثروت حاصل از تجارت و تعامل فرهنگی تبریز است.
معیار (iii): بازار تاریخی تبریز گواهی است بر یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های اجتماعی-فرهنگی و تجاری در میان بازارها. این مجموعه استثنایی فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی، شهادتی بی‌نظیر بر یک تمدن است که همچنان زنده است. در طول قرن‌ها، به لطف موقعیت استراتژیک و سیاست‌های هوشمندانه وقف و معافیت‌های مالیاتی، بازار تبریز به یک سیستم اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی تبدیل شده است که در آن ساختارهای معماری تخصصی، کارکردها، حرفه‌ها و مردمانی از فرهنگ‌های مختلف در یک محیط زنده‌ی بی‌نظیر ادغام شده‌اند.
معیار (iv): بازار تاریخی تبریز نمونه‌ای برجسته از یک مجموعه شهری چندمنظوره و یکپارچه است که در آن سازه‌ها و فضاهای معماری به‌هم‌پیوسته توسط فعالیت‌های تجاری و نیازهای مرتبط شکل گرفته‌اند. تعداد زیادی از بناها و سازه‌های تخصصی در یک منطقه نسبتاً فشرده متمرکز شده‌اند و به شکل متقابل به هم متصل هستند تا تقریباً یک ساختار یکپارچه واحد را تشکیل دهند.

اصالت و یکپارچگی

این اثر ثبت‌شده شامل تمامی عناصری است که برای انتقال اهمیت آن ضروری هستند. یکپارچگی بازار تبریز (ساخته شده در قرن هجدهم) به خوبی حفظ شده و معماری آن، گنجینه‌ای غنی از بناهای تجاری را در خود نگه داشته است.

ارتباط بین ساختار فیزیکی و کارکرد آن همچنان به وضوح قابل مشاهده و در بسیاری موارد زنده است.

منابع تاریخی غنی، گواهی معتبری بر اهمیت بازار تبریز در طول تاریخ و بر تداوم نقشه فیزیکی آن هستند. بافت بازار همچنان طرح، ساخت و مصالح مربوط به دوره‌ای را که پس از زلزله ۱۷۸۰ میلادی ساخته شد، نمایش می‌دهد.

این بازار همچنان مکانی پر جنب و جوش و فعال اقتصادی است و گواه مبادلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی غنی و دیرپای آن است.

الزامات حفاظت و مدیریت

مجموعه تاریخی بازار تبریز رسماً در سال ۱۹۷۵ میلادی مورد حفاظت قرار گرفت و از آن زمان تحت تدابیر سرپرستی ویژه‌ای بوده است.

سه ناحیه حفاظتی مختلف (منطقه ثبت‌شده، منطقه حائل/بافر و ناحیه منظر) تعیین شده‌اند که مشمول مقررات ویژه‌ای هستند و در ابزارهای برنامه‌ریزی گنجانده شده‌اند.

در این مناطق، هرگونه فعالیت نیاز به مجوز از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران (ICHHTO) دارد، که نهاد مسئول حفاظت از بناهای محافظت‌شده است.

چارچوب مدیریتی این اثر بر اساس ادغام ابزارهای برنامه‌ریزی موجود (طرح جامع و طرح تفصیلی تبریز)، نهادهای اداری و فنی (کمیته راهبری بازار تبریز و پایگاه بازار تبریز ICHHTO)، اهداف حفاظتی، تجزیه و تحلیل SWOT، استراتژی‌های اجرایی و برنامه‌های عملیاتی استوار است که همگی در برنامه مدیریت گنجانده شده‌اند.

عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی

در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213