باغ ایرانی نمایانگر تنوع طراحی باغهای ایرانی است که نُه باغ در نُه شهر را شامل می شود و در لیست میراث جهانی ایران در یونسکو قرار دارند.
باغ های باستانی و تاریخی
باغ ایرانی که شامل شامل 9 باغ پاسارگاد و باغ ارم شیراز در استان فارس، باغ شاهزاده ماهان در کرمان، باغ فین کاشان و باغ چهل ستون در استان اصفهان، باغ اکبریه بیرجند در استان خراسان جنوبی، باغ عباس آباد بهشهر در استان مازندران، باغ پهلوان پور مهریز در استان یزد می شود، در طول زمان تکامل یافته و با شرایط اقلیمی گوناگون سازگار شده است، نه باغ ایرانی اصول ریشهدار خود که به دوران کوروش کبیر در قرن ششم پیش از میلاد بازمیگردد را حفظ کردهاند.
باغ ایرانی که همواره به چهار بخش تقسیم میشود و آب نقش مهمی هم برای آبیاری و هم برای تزئین در آن ایفا میکند، به گونهای طراحی شده است که نمادی از بهشت عدن و چهار عنصر زرتشتی (آسمان، زمین، آب و گیاهان) باشد.
این باغها که قدمتشان به دورههای مختلف از قرن ششم پیش از میلاد میرسد، همچنین دارای ساختمانها، عمارتها و دیوارها، و نیز سیستمهای پیچیده آبیاری هستند. باغ ایرانی بر هنر طراحی باغ تا نقاط دوری مانند هند و اسپانیا تأثیر گذاشته است.
- ارزش جهانی برجسته
باغ ایرانی مجموعهای از نُه باغ است که از مناطق مختلف ایران انتخاب شدهاند و به طور ملموس، اشکال متنوعی را که این نوع باغ طراحیشده در طول قرنها و در شرایط اقلیمی مختلف به خود گرفته است، نشان میدهند.
این باغها انعطافپذیری اصل مبدأ باغ ایرانی، یعنی چهارباغ، را بازتاب میدهند؛ اصلی که بیش از دو هزاره، از اولین تجلی کامل خود در مجموعه کاخ کوروش کبیر در پاسارگاد، بدون تغییر باقی مانده است.
عناصر طبیعی با اجزای دستساز انسان در باغ ایرانی ترکیب میشوند تا یک دستاورد هنری منحصربهفرد خلق کنند که بازتابدهنده ایدهآلهای هنری، مفاهیم فلسفی، نمادین و مذهبی است.
باغ ایرانی، مفهوم بهشت عدن یا فردوس بر روی زمین را عینیت میبخشد.
طراحی کامل باغ ایرانی، همراه با توانایی آن در پاسخگویی به شرایط آب و هوایی شدید، نتیجه اصلی یک کاربرد هوشمندانه و الهامبخش از حوزههای مختلف دانش شامل فناوری، مدیریت و مهندسی آب، معماری، گیاهشناسی و کشاورزی است.
مفهوم باغ ایرانی در تار و پود زندگی ایرانی و بیانهای هنری آن نفوذ کرده است: اشاراتی به باغ را میتوان در ادبیات، شعر، موسیقی، خوشنویسی و طراحی فرش یافت. این موارد نیز به نوبه خود، الهامبخش چیدمان باغها بودهاند.
9 باغ در یونسکو
معیارهای ثبت باغ ایرانی در لیست میراث جهانی ایران در یونسکو:
- معیار (i): شاهکار نبوغ خلاق انسان
باغ ایرانی نمایانگر شاهکار نبوغ خلاق انسان است. طراحی باغ ایرانی، که مبتنی بر زاویه قائمه و تناسبات هندسی است، اغلب به چهار بخش معروف به چهارباغ تقسیم میشود.
خلق باغ ایرانی به واسطه راهحلهای مهندسی هوشمندانه و نوآورانه، یک سیستم پیچیده مدیریت آب، و همچنین انتخاب مناسب گیاهان و مکان قرارگیری آنها در طرح باغ امکانپذیر شده است. در واقع، باغ ایرانی با ایده بهشت زمینی مرتبط است و تضادی آشکار با محیط کویری اطراف خود ایجاد میکند.
- معیار (ii): تبادل مهم ارزشهای انسانی
باغ ایرانی یک تبادل مهم از ارزشهای انسانی را به نمایش میگذارد و به عنوان مرجع اصلی برای توسعه طراحی باغ در غرب آسیا، کشورهای عربی و حتی اروپا بوده است.
به نظر میرسد که هندسه و تقارن معماری، به همراه سیستم پیچیده مدیریت آب، بر طراحی تمامی این باغها تأثیر گذاشته است. واژه Paradise (بهشت) در زبانهای اروپایی از ریشه فارسی “پردیس” وارد شده است که نام باغ زیبایی بود که پشت دیوارها محصور میشد.
- معیار (iii): شاهدی استثنایی بر سنتهای فرهنگی
باغ ایرانی شاهدی استثنایی و حتی منحصربهفرد بر سنتهای فرهنگی است که در طول حدود دو و نیم هزاره در ایران و خاورمیانه تکامل یافتهاند.
در طول تکامل خود، باغ ایرانی نقشی در جنبههای فرهنگی و اجتماعی گوناگون جامعه ایفا کرده و به یک ویژگی محوری در اقامتگاههای خصوصی، کاخها و ساختمانهای عمومی، و همچنین در مجموعههای مرتبط با نهادهای خیرخواهانه یا مذهبی مانند آرامگاهها، طرحهای پارک، باغهای کاخ، میدانها و غیره تبدیل شده است.
- معیار (iv): نمونه برجسته از یک نوع طراحی معماری
باغ ایرانی نمونهای برجسته از نوعی طراحی باغ است که با استفاده از عناصر طبیعی و انسانی و یکپارچهسازی دستاوردهای مهم فرهنگ ایرانی در یک بیان فیزیکی، نمادین و هنری در هماهنگی با طبیعت به دست آمده است.
در واقع، باغ ایرانی به یک الگو (پروتوتایپ) برای طرحهای باغ با طراحی هندسی تبدیل شده که در سراسر جهان منتشر گشته است.
- معیار (vi): ارتباط مستقیم با تحولات فرهنگی
باغ ایرانی مستقیماً با تحولات فرهنگی با ارزش جهانی برجسته مرتبط است. این تحولات شامل آثار ادبی و شعر، به عنوان مثال از سعدی، حافظ و فردوسی است.
باغ ایرانی همچنین منبع اصلی الهام برای فرش و منسوجات ایرانی، نقاشی مینیاتور، موسیقی، تزئینات معماری و غیره است. در اوستا، کتاب مقدس باستانی زرتشتیان، باغ ایرانی و گیاهان مقدس آن به عنوان یکی از چهار عنصر طبیعی (زمین، آسمان، آب و گیاهان) ستایش شدهاند.
چهارباغ بازتابی از درک اسطورهای از طبیعت و نظم کیهانی در دیدگاه مردم ایران باستان است.
ویژگیهایی که حامل ارزش جهانی برجسته هستند، عبارتند از:
- کلیت (Integrity) و اصالت (Authenticity)
کلیت: باغ ایرانی شامل تعداد کافی از باغها در سراسر ایران است و هر باغ دارای عناصر کافی برای بیان ارزش جهانی برجسته این مجموعه است. اجزای باغها در وضعیت خوبی قرار داشته و به خوبی نگهداری میشوند.
اصالت: باغ ایرانی، از طریق اجزای خود، همگام با تحول جامعه ایرانی تکامل یافته است، در حالی که به مدل هندسی اولیه خود یعنی چهارباغ وفادار مانده است.
پاسارگاد و باغ عباسآباد را میتوان به عنوان چشماندازهای فسیلی (باستانی) در نظر گرفت، در حالی که هفت باغ دیگر نقش فعال خود را در زمینههای فیزیکی و اجتماعی خود حفظ کردهاند.
- الزامات حفاظت و مدیریت
هر باغ در فهرست میراث ملی ثبت شده و بر اساس قوانین ایران حفاظت میشود.
مقررات حفاظتی تعیین شده برای باغها و “حریمهای حفاظتی” آنها که مطابق با قانون ایران تعریف شدهاند، در طرحهای جامع نیز گنجانده شدهاند. تأیید این طرحها توسط شورای عالی شهرسازی و معماری صادر میشود، که رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO) نیز در آن حضور دارد.
وجود پایگاه ملی باغ ایرانی ICHHTO تضمین میکند که چارچوب مدیریت برای کل مجموعه یکپارچه است و هماهنگی استراتژیها و اهداف را فراهم میآورد.
برنامه مدیریتی شامل اهداف مشترک برای تمام باغهای تشکیلدهنده این مجموعه است و یک برنامه برای تقویت معرفی و تبلیغ عمومی تدوین شده است.
در ادامه مقاله به معرفی تک تک باغ های ایرانی می پردازیم.
باغ پاسارگاد
این باغ ایرانی (عکس بالا) به عنوان مادر باغهای ایرانی و میراث جهانی کوروش کبیر شناخته می شود.
- تولد یک الگو در قلب تاریخ
باغ پاسارگاد در استان فارس و در دشت مرغاب، بیش از یک مکان باستانی است؛ این مجموعه، محل تولد الگوی جهانی باغ ایرانی (پردیس) است.
این باغ باستانی که در زمان بنیانگذار سلسله هخامنشی، کوروش کبیر، در قرن ششم پیش از میلاد ساخته شد، نه تنها اولین باغ سلطنتی در ایران، بلکه کهنترین باغ ایرانی در جهان شناخته میشود.
عظمت پاسارگاد که در سال ۲۰۰۴ میلادی به عنوان میراث جهانی در فهرست یونسکو به ثبت رسید، از ترکیب بناهای باشکوه و نظمی هندسی پدید آمده که نمایانگر دیدگاه والای کوروش به طبیعت، نظم و تمدن است. امروز، بازدید از باغ پاسارگاد یعنی قدم گذاشتن در مسیر ۲۵۰۰ ساله یک تمدن بزرگ.
- معماری پردیس و راز الگوی چهارباغ
نوآوری اصلی باغ پاسارگاد در معماری، ارائه الگویی است که بعدها به نام «چهارباغ» شهرت یافت و تأثیر شگرفی بر معماری و شهرسازی در آسیای غربی گذاشت.
این باغ بر اساس یک هندسه منظم و متقارن طراحی شده که محوطه را به چهار بخش مساوی تقسیم میکند. ویژگی منحصر به فرد این طرح، وجود آبگذرها یا جویهای سنگی است که به بهترین شکل آب را در تمام بخشهای باغ تقسیم میکردهاند.
نظم موجود در کاشت درختان و طراحی جویها، تداعیگر مفهومی از بهشت زمینی و نظم کیهانی بوده که با فلسفه هخامنشیان پیوند دارد.
این سبک نوآورانه در معماری باغ پاسارگاد به حدی مهم بود که تا دورههای ساسانی، صفویه و حتی معماری باغهای مغولی هند نیز ادامه یافت.
- آرامگاه کوروش؛ سمبل سادگی و قدرت
مجموعه پاسارگاد شیراز تنها به باغ ختم نمیشود، بلکه شامل بناهای مهمی چون کاخ بارعام، کاخ اختصاصی و البته نماد اصلی مجموعه، یعنی آرامگاه کوروش کبیر است.
این آرامگاه که در فاصله کمی از مرکز باغ قرار گرفته، ساختاری ساده و در عین حال شکوهمند دارد. برخلاف بناهای عظیم و پرجزئیات دیگر پادشاهان، مقبره کوروش بر یک سکوی شش پلهای ساخته شده که سادگی و بزرگی روح این پادشاه را بازتاب میدهد.
بنای آرامگاه با استفاده از سنگهای بزرگ سفید و اتصال خشک (بدون ملات) ساخته شده و همچنان با گذشت هزاران سال، پابرجا مانده است.
در گذشته، این بنا در میان باغی پر درخت قرار داشت و مورخان یونانی نیز به این باغ شاهی پاسارگاد اشاره کردهاند.
- کاخهای سلطنتی و کتیبههای ماندگار
در محوطه وسیع پاسارگاد، بقایای کاخهایی چون کاخ بارعام (محل پذیرایی رسمی) و کاخ اختصاصی (اقامتگاه کوروش) دیده میشود.
این کاخها دارای تالارهایی ستوندار با پایههای سنگی سیاه و تنههای سفید بودند که نشاندهنده تلفیق هنر ایرانی با عناصر معماری بینالنهرین و یونان است.
یکی از مهمترین یافتهها در این مجموعه، نقش برجسته «انسان بالدار» یا «نگهبان بالدار» است که تصویری الهامبخش از تفکرات کوروش را نشان میدهد.
همچنین، کتیبههای سادهای به خط میخی در این منطقه یافت شده که نام کوروش بزرگ و بنیانگذار بودن او را تأیید میکند و بخش مهمی از اصالت پاسارگاد به شمار میرود.
- اطلاعات بازدید و اهمیت تاریخیپ
برای علاقهمندان به تاریخ و گردشگری، آدرس پاسارگاد کوروش در ۱۳۰ کیلومتری شمال شیراز، در شهرستان مرودشت، به راحتی قابل دسترسی است.
بهترین زمان بازدید از باغ پاسارگاد مانند سایر جاذبههای فارس، فصول بهار و پاییز است که آبوهوای منطقه دلپذیر و مطبوع است.
مجموعه پاسارگاد با ثبت جهانی در یونسکو، نه تنها یک مقصد گردشگری در استان فارس، بلکه نمادی از هویت و تمدن ایران زمین است که بازدید از آن برای درک ریشههای معماری و تاریخ این سرزمین کهن ضروری است.
ساعات بازدید مجموعه پاسارگاد در فصول مختلف تغییر میکند و بهتر است پیش از سفر، از طریق منابع معتبر اطلاعات را چک کنید ولی معمولا پایان روز کاری همیشه همزمان با غروب آفتاب است.
- نتیجهگیری
باغ پاسارگاد به عنوان یادگار کوروش کبیر و ریشه تمام باغهای باشکوهی که در تاریخ ایران دیدهایم، فراتر از یک ویرانه تاریخی است؛ این مکان سندی زنده از نبوغ ایرانیان در رام کردن طبیعت خشک کویر و خلق نظمی زیبا و بهشتی است.
بازدید از این محوطه جهانی، در کنار آرامگاه ساده و باصلابت کوروش، تجربهای عمیق و اندیشهبرانگیز از قدرت تمدن هخامنشی به بازدیدکننده ارائه میدهد.
باغ ارم شیراز
باغ ارم شیراز تجلی بهشت و شاهکار هنر قاجاری است که در کنار 8 باغ دیگر ایرانی می درخشد.
- سرو، آب و عطر بهارنارنج
باغ ارم شیراز که نامش از واژهی عربی «اِرَم» به معنای بهشت گرفته شده است، یکی از نُه باغ ایرانی است که به دلیل حفظ اصول معماری کهن و زیبایی بینظیر، در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی (۲۰۱۱ میلادی) به عنوان میراث جهانی در فهرست یونسکو به ثبت رسید.
این باغ که در شمال غربی شیراز واقع شده، نه تنها بهشت گیاهشناسان، بلکه تجلی آرمان ایرانیان برای خلق مکانی آرام و متقارن در دل شهر است.
قدمت این باغ به دورههای پیش از قاجار، احتمالاً تا دوران سلجوقیان، بازمیگردد؛ اما اوج شکوه و معماری کوشک فعلی آن، یادگار دوران قاجار و تلاشهای خاندان قوام و نصیرالملک شیرازی است.
- معماری کلاسیک باغ ایرانی؛ الگوی چهارباغ
باغ ارم نمونهای عالی از سبک چهارباغ ایرانی است که در زمینی مستطیلشکل با مساحت حدود ۱۱۰,۰۰۰ متر مربع بنا شده و از تقارن و هندسه دقیق پیروی میکند.
محور اصلی این باغ از عمارت قاجاری تا ورودی امتداد دارد و با جویهای آب و حوضهای مستطیلی بزرگ مزین شده است. ویژگیهای کلیدی معماری باغ ارم عبارتند از:
آبنما و حوض: حوض مستطیلشکل بزرگی جلوی عمارت قرار دارد که انعکاس ساختمان در آن، زیبایی باغ را دوچندان میکند. آب مورد نیاز باغ از طریق قناتها و چاهها تأمین میشود و جریان آب در طول باغ، حس حیات و خنکای دائمی را ایجاد میکند.
تنوع گیاهی: این باغ به دلیل تنوع و قدمت گونههای گیاهی، به باغ گیاهشناسی شیراز نیز شهرت دارد. وجود درختان کهنسال و سر به فلک کشیده مانند سرو ناز شیراز که نماد استواری و جاودانگی است، و همچنین درختان نارنج که عطر شکوفههایشان در بهار، شیراز را به بهشتی بیمانند تبدیل میکند، از ویژگیهای خاص ارم است.
عمارت اصلی (کوشک): بنای دوطبقه قاجاری که در مرکز باغ قرار دارد، با الهام از معماری دوره زندیه و صفویه ساخته شده است.
- کوشک قاجاری؛ نقاشی، کاشی و شاهنامهخوانی
عمارت اصلی باغ ارم یک شاهکار هنری از دوره ناصرالدین شاه قاجار محسوب میشود که توسط نصیرالملک شیرازی تکمیل شد. این عمارت دارای ایوانی ستوندار با الهام از معماری تخت جمشید است.
تزئینات بنا به شدت غنی و پرجزئیات است:
کاشیکاریها: نمای عمارت با کاشیکاریهای رنگارنگ قاجاری تزئین شده است. این کاشیها صحنههایی از نبردهای شاهنامه، داستانهای عاشقانه و تصاویری از شاهان قاجار و اساطیر ایرانی را به تصویر میکشند که باغ را به موزهای زنده تبدیل کردهاند.
تالار آینه: در داخل عمارت، تالارها و اتاقهایی با سقفهای چوبی منقوش و دیوارهای آینهکاری شده وجود دارند که در اوج گرمای شیراز، فضایی خنک و دلپذیر را فراهم میکردند.
سرداب (حوضخانه): طبقه زیرین عمارت که حوضخانه نام دارد، با جریان آب و کاشیکاریهای منظم، فضایی عالی برای استراحت در فصل تابستان بوده و نمادی از تسلط معماران ایرانی بر اصول سازگاری با اقلیم است.
- تاریخ پرفراز و نشیب و جایگاه امروزین
تاریخچه مالکیت باغ ارم پیچیده و پرفرازونشیب است. در دورههای مختلف از اتابکان سلجوقی و آل اینجو گرفته تا ایلخانیان قشقایی، این باغ دست به دست شده و بازسازی شده است.
خاندان قوام و پس از آنها نصیرالملک شیرازی بیشترین نقش را در ساخت بنای فعلی داشتند.
امروزه، باغ ارم شیراز تحت مالکیت دانشگاه شیراز قرار دارد. بخش گیاهشناسی آن به عنوان یک مرکز تحقیقاتی و آموزشی برای دانشکده کشاورزی استفاده میشود و عمارت اصلی در اختیار دانشکده حقوق قرار دارد. این کاربری علمی و فرهنگی، علاوه بر حفظ باغ، بر اهمیت آن به عنوان یک منبع طبیعی و تاریخی افزوده است.
باغ ارم شیراز نه تنها یک اثر تاریخی، بلکه یک مقصد گردشگری فعال است که پیوند عمیق فرهنگ و طبیعت را در شهر شعر و ادب به نمایش میگذارد.
قدم زدن در میان سروهای کهنسال و تنفس عطر شکوفههای نارنج، تجربهای است که هر گردشگری را به ریشههای مفهوم پردیس ایرانی متصل میکند.
باغ شاهزاده ماهان
باغ شاهزاده ماهان (عکس بالا) کرمان؛ بهشتی پلکانی در مسیر جاده ابریشم است که رویایی سبز در دل کویر سوزان را به نمایش می گذارد.
در فاصله کمی از شهر کرمان و در حاشیه شهر تاریخی ماهان، شاهکاری از نبوغ معماری و مهندسی آب ایرانی خودنمایی میکند که به آن باغ شاهزاده ماهان میگویند.
این باغ تاریخی که یادگاری ارزشمند از دوران قاجار است، همچون نگینی سبز و درخشان، در قلب اقلیم خشک و کویری کرمان آرمیده است و به درستی لقب «بهشت کویر» را به خود اختصاص داده است.
باغ شازده ماهان به دلیل برخورداری از تمام اصول و مؤلفههای پردیس ایرانی، در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی (۲۰۱۱ میلادی) در کنار هشت باغ دیگر کشور، به عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت جهانی یونسکو به جهان معرفی شد.
سفر به این باغ، تجربه یک تناقض شگفتانگیز است؛ جایی که صدای آب و سایه درختان، گرمای کویر را به خنکای آرامشبخش بدل میکند.
- معماری پلکانی؛ راز حیات در شیب زمین
یکی از برجستهترین و منحصربهفردترین ویژگیهای باغ شاهزاده ماهان، معماری شیبدار و پلکانی آن است. این باغ مستطیلشکل با مساحتی حدود ۵.۵ هکتار، با استفاده هوشمندانه از شیب طبیعی زمین در دامنه کوههای تیگران ساخته شده است.
همین شیب، امکان خلق شاهکاری مهندسی را فراهم کرده که در آن، آب قنات تیگران از بالا به پایین جریان یافته و در جویها و حوضهای متعدد به نمایش درمیآید.
اوج هنر معماران در طراحی دهها فواره است که بدون نیاز به هیچ نیروی خارجی و تنها با استفاده از اختلاف ارتفاع و قانون فیزیکی ظروف مرتبط، آب را به بالا پرتاب کرده و تصویری پویا و خیرهکننده از حرکت حیات را ایجاد میکنند.
این حرکت آب و صدای دلنشین آن، نقشی حیاتی در تعدیل دمای هوا و مرطوبسازی فضای باغ در گرمای کرمان ایفا میکند.
- تاریخچه قاجاری و داستان نیمهکاره سردر
قدمت ساخت باغ شاهزاده ماهان به پایان دوره قاجاریه بازمیگردد. ایده اولیه این باغ توسط محمدحسنخان سردار ایروانی، حاکم وقت کرمان، مطرح شد.
اما ساخت بنای اصلی و تکمیل بخشهای کوشک به دستور عبدالحمید میرزا ناصرالدوله، نوه دختری ناصرالدین شاه و حاکم بعدی کرمان، در یک دوره یازده ساله ادامه یافت.
مشهورترین روایت تاریخی این باغ مربوط به سردر ورودی باشکوه آن است. گفته میشود هنگامی که خبر مرگ ناگهانی حاکم (ناصرالدوله) به بنایی که مشغول تکمیل کاشیکاری سردر بود میرسد، او به دلیل نارضایتی از حاکم یا هر دلیل دیگر، تغار گچی که در دست داشته را محکم به دیوار کوبیده و کار را نیمهکاره رها میکند.
به همین دلیل، هنوز هم جای خالی چند کاشی در بخشهایی از سردر باغ دیده میشود که تبدیل به نمادی از پایان قدرت و بیثباتی شده است.
- کوشکها و کاربری باغ
باغ شازده ماهان دارای دو عمارت اصلی است: عمارت سردر که در ورودی قرار دارد و در گذشته فضایی برای انتظار و پذیرایی از مهمانان بود و عمارت شاهنشین یا بالاخانه که در انتهای مسیر باغ و در بلندترین نقطه واقع شده است.
این بالاخانه دو طبقه، محل اقامت اصلی حاکم و خانواده او بوده و پنجرههایش بر منظرهی کامل آبنماها و تقارن درختان مشرف است.
در پشت عمارت شاهنشین، فضای خلوت و خصوصیتری به نام باغ خلوت وجود داشت. این باغ با دیوارهای بلند محصور شده و با درختان پربار و مثمر، تأمینکننده میوه و آرامش ساکنان بوده است.
ترکیب این عمارتها با فضای سبز، الگویی کامل از یک پردیس را نمایش میدهد که نیازهای زیستی، تفریحی و بصری ساکنان را به طور همزمان تأمین میکرده است.
- بازدید
آدرس باغ شاهزاده ماهان در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان و در ۶ کیلومتری شهر ماهان، در مسیر جاده تاریخی بم-کرمان قرار دارد.
این موقعیت استراتژیک در نزدیکی آرامگاه شاه نعمتالله ولی و در مسیر جاده ابریشم قدیم، اهمیت آن را دوچندان میکند.
بهترین زمان بازدید از باغ شازده، فصول بهار و اوایل پاییز است که هوا معتدل بوده و طراوت درختان سرو و کاج در اوج خود قرار دارد.
باغ شاهزاده ماهان به دلیل حفظ اصول معماری ایرانی در منطقهای با اقلیم سخت، همچنان به عنوان یکی از زیباترین باغهای ایران شناخته میشود و هر گردشگری را به تأمل در دانش نیاکان خود دعوت میکند.
باغ فین کاشان
باغ فین کاشان (عکس بالا) بهشت زمینی و داستان خونین قتل امیرکبیر در شهر کاشان و استان اصفهان قرار دارد.
باغ فین کاشان نه فقط یک باغ، بلکه تجلی کامل هویت و شکوه هنر باغسازی ایرانی است که در دل منطقه خشک و کویری، زندگی را به نمایش میگذارد.
این مجموعه بینظیر که یکی از ۹ باغ ایرانی ثبتشده در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار میرود، با طراوت همیشگی آب و درختان کهنسالش، تصویری جاودانه از بهشت را برای بازدیدکنندگان به ارمغان میآورد.
با این حال، شهرت باغ فین تنها به زیبایی معماری آن محدود نمیشود، بلکه این مکان، کانون یکی از تلخترین و مهمترین وقایع تاریخ معاصر ایران؛ یعنی قتل صدراعظم نامدار، امیرکبیر است.
سفر به این باغ، سفری است در عمق تاریخ، هنر و رمز و راز آب در کویر است.
- تاریخچه و قدمت باغ
اگرچه برخی کارشناسان قدمت اولیه این ناحیه را به دوران آل بویه یا حتی ساسانی نسبت میدهند، اما دوران اوج و شکوه کنونی باغ فین کاشان به دوره صفویه و بهویژه زمان شاه عباس اول بازمیگردد.
بخشهای اصلی و ساختار مهندسی این باغ باشکوه در آن دوران شکل گرفت. متأسفانه زلزلهای در اواخر دوره صفوی به باغ آسیب زد، اما شاهان قاجار، بهخصوص فتحعلی شاه، با اضافه کردن بناهایی چون عمارت سردر، شترگلوی قاجاری و حمام بزرگ، جانی دوباره به این مجموعه بخشیدند.
این تاریخ پرفراز و نشیب سبب شده که در جایجای باغ فین، ترکیبی زیبا از هنر صفوی و قاجاری به چشم بخورد.
- شاهکار معماری و جادوی آب
مهمترین عنصری که باغ فین را متمایز میکند، سیستم حیرتانگیز آبرسانی آن است. این شاهکار مهندسی، از چشمه سلیمانیه سرچشمه میگیرد و بدون نیاز به پمپ، از طریق قانون اختلاف ارتفاع و فشار، آب را در تمام جویها و فوارهها به جریان میاندازد.
در قلب باغ، حوض اصلی قرار دارد که به «حوض جوش» معروف است و آب از دوازده چشمه درون آن میجوشد. تقارن مطلق در طراحی محوطه، جویهای آب مزین به کاشیهای فیروزهای و صدای دلنشین فوارهها، احساس آرامش عمیقی را به بازدیدکننده منتقل میکند.
در مرکز این تقارن، کوشکها و عمارتهای زیبا (کوشک صفوی و کوشک قاجاری) قرار گرفتهاند که زمانی محل استراحت و تفریح سلاطین بودهاند.
- حمام فین؛ یادآور یک تراژدی ملی
در بخش جنوبی مجموعه، حمام فین کاشان قرار دارد که شامل دو حمام کوچک (صفوی) و حمام بزرگ (قاجار) است. شهرت غمانگیز این مجموعه به دلیل وقوع یک اتفاق تلخ و مهم تاریخی است.
در تاریخ ۲۰ دیماه ۱۲۳۰ هجری شمسی، میرزا تقی خان امیرکبیر، صدراعظم مصلح و دلسوز ناصرالدین شاه، به دستور شاه و توطئه درباریان، در حمام کوچک فین به شهادت رسید.
این حمام امروزه به موزهای برای نمایش این واقعه تبدیل شده و فضای تاریخی و اندوهبار آن، یادآور تلاشهای یک مرد بزرگ برای پیشرفت ایران است. بازدید از حمام فین برای درک بهتر این نقطه عطف تاریخ ایران ضروری است.
- برنامهریزی برای بازدید
اگر قصد سفر به کاشان و دیدن این باغ شگفتانگیز را دارید، باید بدانید که باغ فین کاشان در ۹ کیلومتری جنوب کاشان و در محله فین، خیابان امیرکبیر واقع شده است.
بهترین زمان بازدید از باغ فین بدون شک در فصل بهار است که سرسبزی درختان سرو کهنسال و جریان آب در اوج خود قرار دارد و هوا نیز مطبوع است.
برای برنامهریزی بهتر، توصیه میشود پیش از حرکت، ساعات بازدید باغ فین کاشان را بررسی کنید. در کنار این زیباییها، غرفههای صنایع دستی و چایخانه سنتی باغ نیز فرصت مناسبی برای استراحت و لذت بردن از فضای روحانی آن فراهم میکنند.
- نتیجهگیری
در نهایت، باغ فین کاشان مجموعهای است که در آن، هر سه عنصر حیاتی ایران (تاریخ، معماری و طبیعت) به بهترین شکل با هم آمیختهاند.
از نبوغ مهندسی آب تا تقارن زیبای درختان سرو، و از تاریخ پرشکوه صفویه تا تراژدی قتل امیرکبیر، این باغ فراتر از یک مقصد گردشگری است؛ بلکه میراثی زنده از هویت ملی و هنری ایران است که بازدید از آن برای هر ایرانی و گردشگری خارجی، تجربهای فراموشنشدنی خواهد بود.
باغ دولتآباد یزد
باغ دولتآباد شهر یزد (عکس بالا) بلندترین بادگیر خشتی جهان را در قلب کویر ایران دارد.
- تلاقی آب و معماری در دل کویر
باغ دولتآباد یزد، یکی از شگفتانگیزترین و تاریخیترین نمونههای باغ ایرانی است که نه تنها به دلیل زیبایی بصری، بلکه به خاطر مهندسی آب و معماری پایدار در اقلیم کویری، شهرت جهانی دارد.
این باغ به همراه هشت باغ ایرانی دیگر، در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی (۲۰۱۱ میلادی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
باغ دولتآباد با مساحتی حدود ۷۰,۰۰۰ متر مربع، تجسمی بینقص از تلاش ایرانیان برای خلق بهشت در محیطی خشک و داغ است.
قدمت این باغ به اواخر دوره افشاریه و سال ۱۱۶۰ هجری قمری بازمیگردد و توسط محمدتقی خان بافقی (معروف به خان بزرگ)، سرسلسله خوانین یزد، ساخته شد.
- بلندترین بادگیر جهان؛ شاهکار مهندسی کویر
شاخصترین و منحصربهفردترین عنصر باغ دولتآباد، بادگیر خشتی آن است که با ارتفاعی در حدود ۳۳.۸ متر، به عنوان بلندترین بادگیر خشتی جهان شناخته میشود.
این سازه هشتضلعی که بر روی عمارت اصلی (عمارت هشتی یا تابستانه) قرار گرفته، فراتر از یک نماد، یک شاهکار تمامعیار مهندسی اقلیمی است:
کارکرد تهویه: طراحی هشتوجهی بادگیر به گونهای است که از هر سو که باد بوزد، هوا را به داخل ساختمان هدایت میکند.
سیستم سرمایش تبخیری: هوای مکششده پس از ورود به بادگیر، از روی حوض سنگی مرمر که در طبقه همکف عمارت قرار دارد، عبور میکند.
این عبور باعث جذب گرد و غبار و همچنین تبخیر سطحی آب میشود که نهایتاً هوایی خنک و مطبوع را به فضای داخلی عمارت هشتی میرساند. این تلاقی هوشمندانه باد و آب، باغ دولتآباد را به یکی از بهترین اقامتگاههای تابستانی یزد در گذشته تبدیل کرده بود.
جذابیت بصری: ساختار بلند و متقارن بادگیر، در ترکیب با آجرکاریهای ظریف عمارت، نمای بینظیری را در آسمان کویر یزد خلق کرده است.
- معماری و ساختار باغ؛ دو بخش اندرونی و بیرونی
باغ دولتآباد از نظر گونهشناسی، یک باغ «سکونتگاهی-حکومتی» است و به دو بخش اصلی تقسیم میشود که بر یکدیگر عمود قرار گرفتهاند:
بخش اندرونی (اقامتگاهی): این بخش محل زندگی حاکم و خانوادهاش بوده و شامل عمارتهای اصلی، حرمسرا، مطبخ، و آبانبار خصوصی است.
عمارت هشتی و تالار طنبی (ساختمانهای تابستانه و زمستانه) در این بخش قرار دارند و با تزئینات ظریف مانند شیشههای رنگی ارسی، گچبریها و کفپوشهای مرمرین تزئین شدهاند.
نور فیلترشده از طریق پنجرههای ارسی، الگوهای رنگی زیبایی را روی کفپوشها ایجاد میکند.
بخش بیرونی (حکومتی): این بخش که از طریق عمارت سردر به اندرونی متصل میشود، محل رسیدگی به امور حکومتی، ملاقات با مردم، و استقرار کاروانها بوده است و شامل تالار آینه و عمارت تهرانی میشود.
- حیات باغ با قنات تاریخی
حیات و سرسبزی باغ دولتآباد در دل کویر، مدیون یکی از بزرگترین پروژههای آبرسانی دوران خود است. محمدتقی خان بافقی ابتدا قناتی به نام دولتآباد با طولی حدود ۵۰ تا ۶۵ کیلومتر ایجاد کرد که آب را از ارتفاعات مهریز به یزد و سپس به این باغ میرساند.
این قنات باستانی، نه تنها باغ را آبیاری میکرد، بلکه در مسیر خود چند آسیاب آبی را نیز به کار میانداخت و نمادی از اهمیت آب در فرهنگ و تمدن کویری ایران بود. اگرچه امروزه بخش عمدهای از قنات خشک شده و آبیاری باغ از طریق چاههای نیمهعمیق صورت میگیرد، اما محور اصلی باغ، با جویها و آبنماهای طولانی، همچنان یادآور جریان حیاتبخش آب است.
درختان سرو، کاج، نارنج، انار و انگور از گونههای گیاهی شاخص این باغ هستند که با سرسبزی خود، تضادی دلانگیز با بافت خشتی و کویری شهر یزد ایجاد کرده و باغ دولتآباد را به یک مقصد گردشگری بیبدیل تبدیل کردهاند.
کاخ چهلستون اصفهان
نقاشی های تالار آینه و راز ۲۰ ستون نگین باغهای جهانی ایران در یونسکو است.
- بازتاب شکوه صفوی در آب و آینه
کاخ چهلستون اصفهان، یکی از مهمترین و زیباترین بناهای به جا مانده از دوران طلایی صفویه و یکی از نُه باغ ایرانی ثبت شده در میراث جهانی یونسکو است.
این مجموعه تاریخی که در قلب شهر اصفهان و در نزدیکی میدان نقش جهان واقع شده، با مساحتی حدود ۶۷,۰۰۰ متر مربع، تلفیقی بینظیر از هنر معماری، نقاشی و باغسازی ایرانی را به نمایش میگذارد.
احداث این باغ سلطنتی به دستور شاه عباس اول صفوی آغاز شد و هسته اولیه آن یک کوشک (عمارت میان باغ) بود، اما توسعه و تزئینات اصلی و شکوهمند آن در زمان شاه عباس دوم به اوج رسید و کاخ کنونی در سال ۱۰۵۶ هجری قمری (۱۶۴۷ میلادی) به بهرهبرداری رسید.
- معماری رازآلود چهلستون؛ ۲۰ ستون، ۴۰ جلوه
نام چهلستون از جنبه بصری و یک خطای دید هنرمندانه نشأت میگیرد:
۲۰ ستون چوبی: ایوان اصلی کاخ، که به آن تالار ۲۰ ستون نیز گفته میشود، بر ۲۰ ستون چوبی بلند و باشکوه استوار است. این ستونها که از تنه درختان چنار و کاج ساخته شدهاند، نمادی از ایستایی و قدرت معماری صفوی هستند.
انعکاس در حوض: در مقابل کاخ، حوض مستطیلشکل بزرگی با طول ۱۰۸ متر قرار دارد. هنگامی که بازدیدکننده از ایوان به آب نگاه میکند، تصویر ۲۰ ستون اصلی در آب منعکس شده و تعداد ستونها را به چهل (که در فرهنگ فارسی به معنای کثرت و تعدد است) میرساند.
تالار آینه: بخش پشتی ایوان اصلی، با نام تالار آینه شناخته میشود. این تالار با آینهکاریهای دقیق و ظریف در سقف و دیوارها تزیین شده است. آینهکاریها، نور و تصویر را تکثیر کرده و جلوهای از عظمت و بیکرانگی به فضا میبخشند.
کاربری اصلی کاخ چهلستون در دوره صفویه، محل پذیرایی از مهمانان عالیرتبه و سفرای خارجی و همچنین برگزاری جشنها و مراسمهای رسمی سلطنتی بود.
- گنجینه نقاشیها؛ روایتگر تاریخ و جشن
مهمترین بخش داخلی کاخ چهلستون، تالار مرکزی یا تالار پذیرایی است که مزین به نقاشیهای دیواری بزرگ و نفیس است. این نقاشیها که برخی از آنها از سبک مینیاتور پیروی کردهاند، رویدادهای مهم تاریخی و جشنهای بزرگ دربار صفوی را به تصویر میکشند:
نقاشیهای رزمی: تصاویری از نبرد شاه اسماعیل با ازبکان و یا جنگ چالدران.
نقاشیهای بزم: تصاویری از ضیافت شاه عباس اول با ولی محمدخان ازبک و یا مجلس بزم شاه طهماسب.
سبک تلفیقی: در تزئینات و نقاشیهای این کاخ، ترکیبی از هنر ایرانی و عناصر هنر فرنگی و چینی به چشم میخورد که نشاندهنده نفوذ فرهنگی و ارتباطات گسترده دربار صفوی است.
- باغ چهلستون؛ پل ارتباطی حیات شهری صفوی
باغ چهلستون، که بخشی از باغ بزرگتر جهاننما در دوران صفوی بود، نه تنها یک فضای سبز، بلکه یک عنصر مهم در ساختار شهری اصفهان به شمار میرفت.
موقعیت استراتژیک: این باغ حلقه اتصال بین دو شالوده مهم شهری صفوی بود: خیابان چهارباغ (بلوار اصلی و مرکز باغهای اصفهان) و میدان نقش جهان (مرکز حکومتی و تجاری).
سیستم آبرسانی: آب باغ از طریق مادی فدن (یکی از کانالهای توزیع آب زایندهرود) تأمین میشد و با جویها و فوارههایی در محورهای اصلی باغ جریان داشت که به تلطیف هوای اصفهان کمک میکرد.
گونههای گیاهی: در این باغ، درختان کهنسال چنار، کاج، نارون و افرای سیاه، فضایی سرسبز و دلپذیر را برای کاخ خلق کردهاند.
امروزه، کاخ چهلستون به عنوان موزه فعالیت میکند و علاوه بر نمایش نقاشیهای بینظیر، مجموعهای از آثار تاریخی، سفالینهها، نسخ خطی و فرشهای کهن را در خود جای داده است و همچنان شکوه پایتخت صفوی را به رخ میکشد.
باغ عباس آباد بهشهر
مجموعه تاریخی عباس آباد بهشهر (عکس بالا) شاهکار صفوی و تنها باغ ایرانی ثبت جهانی در استان مازندران است.
- بهشت زمینی شاه عباس در دل جنگل
مجموعه تاریخی عباسآباد، واقع در ۹ کیلومتری شهرستان بهشهر در استان مازندران، یکی از مهمترین و بزرگترین یادگارهای بهجایمانده از دوره صفویه و دوران سلطنت شاه عباس اول (۱۰۲۰ تا ۱۰۲۱ هجری قمری) است.
این مجموعه بینظیر که در دامنه رشتهکوههای البرز و در میان جنگلهای انبوه قرار گرفته، به دلیل برخورداری از سد، دریاچه مصنوعی، کاخ، حمام و برجهای نگهبانی، صرفاً یک باغ نیست، بلکه یک نظام کامل مهندسی آب و معماری محسوب میشود.
باغ عباسآباد در سال ۲۰۱۱ میلادی به همراه دیگر باغهای ایرانی، به عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و از این جهت تنها باغ ایرانی ثبت جهانی در شمال کشور و مهمترین باغ غیرکویری ایران به شمار میآید.
- معماری و مهندسی آب؛ نظام شگفتانگیز باغ
بخش اصلی تمایز باغ عباسآباد با دیگر باغهای ایرانی، در استفاده هوشمندانه از طبیعت پرآب منطقه و مهندسی منحصر به فرد آب نهفته است. عناصر کلیدی این مجموعه عبارتند از:
سد و دریاچه عباسآباد: سد قدیمی عباسآباد با هدف ذخیرهسازی آب برای آبیاری و ایجاد منظر طراحی شد. دریاچه مصنوعی حاصل از این سد، با مساحتی بالغ بر ۱۰ هکتار، مهمترین عنصر بصری مجموعه است.
عمارت میان دریاچه (کوشک): در مرکز دریاچه، بقایای یک بنای چهارطاقی آجری قرار دارد که در زمان آبگیری کامل، به صورت یک جزیره کوچک یا بنایی شناور دیده میشود. این عمارت احتمالاً محلی برای تفریح و تفرج شاه و درباریان بوده است.
تراسبندی (پلکانی): مجموعه باغ در قسمت بالادست، با استفاده از تراسبندی و پلهها، زمین شیبدار را به بخشهای قابل کنترل برای کشت و تفریح تقسیم کرده است.
جویها و کانالها: آب ذخیرهشده از طریق جویهای متعدد به نقاط مختلف باغ و آسیابها هدایت میشده است، که نشاندهنده یک سیستم آبرسانی پیشرفته است.
- ساختارهای جانبی و کاربری چندگانه
مجموعه عباسآباد شامل بخشهای متنوعی است که هر یک کاربری خاصی داشتند و در کنار هم، یک اقامتگاه سلطنتی و مرکز کشاورزی را تشکیل میدادند:
گل باغ (باغهای پلکانی): بخشهایی از مجموعه به عنوان باغهای میوه و گل آراییشده مورد استفاده قرار میگرفته است که الگوی کلی باغ ایرانی را حفظ کردهاند.
حمام و آسیاب آبی: وجود حمام و بهخصوص آسیاب آبی، نشاندهنده خودکفایی و کاربریهای روزمره در کنار اهداف تفریحی و سلطنتی است.
برجها و دیوارهها: آثار بهجایمانده از برجهای دیدبانی و حصارکشیها نشان میدهد که این مجموعه دارای اهمیت نظامی و امنیتی نیز بوده است.
- اهمیت تاریخی و زیستمحیطی
اهمیت باغ عباسآباد تنها در معماری آن خلاصه نمیشود:
تاریخی: این باغ یکی از مراکز مهمی بود که شاه عباس از آن برای امور حکومتی و توسعه مناطق شمالی استفاده میکرد.
زیستمحیطی: قرارگیری باغ در اقلیمی پرباران و جنگلی، آن را به نمونهای متفاوت از الگوی باغ ایرانی تبدیل کرده و مطالعه آن در زمینه مدیریت منابع آب در مناطق مرطوب اهمیت زیادی دارد.
باغ و عمارت اکبریه بیرجند
باغ اکبریه بیرجند بهشتی در دل کویر و شاهکار معماری ایرانی-روسی و موزه تاریخ در دل کویر خراسان جنوبی است.
- از کوشک قاجاری تا میراث جهانی
باغ و عمارت اکبریه، یکی از مهمترین و زیباترین نمونههای باغ ایرانی در منطقه کویری خراسان جنوبی و شهر تاریخی بیرجند است.
این مجموعه تاریخی که در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد، نه تنها یک باغ، بلکه نمادی از توانمندی معماران ایرانی در ایجاد فضایی سرسبز و مطبوع در اقلیمی خشک و کوهستانی است.
ساخت این مجموعه در چند دوره تاریخی انجام شده و اوج توسعه آن به دوره قاجاریه و به دستور شوکتالملک علم (از حاکمان محلی) برمیگردد.
باغ اکبریه در سال ۲۰۱۱ میلادی به همراه هشت باغ دیگر ایرانی، به عنوان یک مجموعه واحد تحت عنوان «باغ ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
- معماری خاص و تلفیقی عمارت اکبریه
عمارت اصلی باغ اکبریه که در بالاترین نقطه و بخش اصلی باغ قرار گرفته، دارای ویژگیهای معماری منحصر به فردی است:
گنبد کلاهفرنگی: یکی از بارزترین ویژگیهای بنا، حضور گنبد کلاهفرنگی است که نشاندهنده تلفیق معماری سنتی ایرانی با عناصر معماری اروپایی (روسی) است.
تزئینات داخلی: داخل عمارت با تالار آینه و تزئینات بینظیری از جمله مقرنسکاریهای لانهزنبوری و رسمیبندیهای ظریف تزیین شده است.
کاربری تاریخی: این عمارت در گذشته به عنوان محل سکونت، پذیرایی از میهمانان سیاسی و دیوانی و انجام امور حکومتی خاندان علم استفاده میشده است.
ایجاد در شیب: یکی از شگفتیهای طراحی باغ اکبریه، احداث آن در زمین شیبدار است که به هدایت و جریان آب در جویها و حوضها کمک شایانی کرده و زیبایی بصری خاصی ایجاد کرده است.
- ساختار باغ ایرانی و الگوی چلیپایی
باغ اکبریه، الگوی کامل یک باغ ایرانی با محورهای متقاطع و منظم است:
الگوی چلیپایی: باغ بر اساس الگوی چهارباغ یا چلیپایی (صلیبیشکل) طراحی شده است؛ خیابان اصلی بلند آن در محور شمالی-جنوبی قرار گرفته و عمارت در مقابل آن خودنمایی میکند.
عناصر آبی: وجود حوضها، جویهای روان و استخر بزرگ با سکوی مربعشکل در وسط، به تلطیف هوای کویری و ایجاد حس سرزندگی کمک میکند. این آب، عنصر حیاتی باغ در منطقهای خشک است.
پوشش گیاهی: درختان بلندقامت و سایهگستر مانند کاجهای سر به فلک کشیده در دو طرف مسیرها، و همچنین درختان میوهای مانند انار و توت، فضایی بهشتی را در این منطقه کویری به وجود آوردهاند.
- باغ اکبریه، مجموعه موزهای فعال
امروزه، باغ اکبریه فراتر از یک بنای تاریخی، به یک مجموعه فرهنگی و موزه تبدیل شده است و چندین موزه مهم را در خود جای داده است که آن را به یک مقصد غنی برای گردشگران تبدیل میکند.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
صنایع دستی و هنری
برای دیدن این تابلو عکس نفیس از پاسارگاد در فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای دیدن این تابلو عکس نفیس از باغ چهلستون در فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای دیدن این تابلو عکس نفیس از باغ دولت آباد یزد در فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
