قنات ایرانی شاهکار ۲۵۰۰ ساله مهندسی آب در کویر و میراث جهانی ایران در یونسکو است که شامل ۱۱ قنات است که هر کدام ویژگی منحصربهفردی دارند.
قنات و جریان آب
قنات ایرانی، یا همان کاریز، نماد درخشان نبوغ و سازگاری تمدن ایرانی با جغرافیای خشک و نیمهخشک فلات مرکزی است. این سامانه آبرسانی زیرزمینی، که قدمتی بیش از دو و نیم هزاره دارد، به حق لقب “معماری نامرئی” را گرفته است؛ زیرا در زیر سطح کویر، شبکهای حیاتی از آب را هدایت میکند که منجر به شکلگیری شهرها، روستاها و باغهای سرسبز (همچون باغهای ایرانی ثبت جهانی) شده است.
قنات، نه تنها یک راهکار فنی برای دستیابی به آب بود، بلکه یک نظام مدیریتی پایدار، اجتماعی و فرهنگی را خلق کرد که رمز بقای جوامع کویری برای قرنها به شمار میآید.
این فناوری در سال ۲۰۱۶ میلادی با ثبت ۱۱ رشته قنات بهعنوان بیستمین میراث جهانی ایران، اعتبار بینالمللی یافت و نقش ایران را بهعنوان مبدأ دانش کاریز تثبیت کرد.
- ابداع و سازندگان قنات: از اسطوره تا حقیقت تاریخی
فناوری حفر قنات در اوایل هزاره اول پیش از میلاد، در مناطق کوهستانی و دامنههای خشک ایران ابداع و توسعه یافت و از آنجا به سایر نقاط جهان از جمله شمال آفریقا، اروپا (اسپانیا) و آسیا گسترش یافت.
سازندگان اصلی قناتها، گروهی زبده و ماهر به نام مقنیها بودند که دانش خود را سینهبهسینه منتقل میکردند. این افراد باید هم از مهندسی خاک و زمینشناسی آگاه میبودند و هم از محاسبه های ریاضی برای حفظ شیب ملایم تونل و تعیین دقیق محل مادر چاه (سرچشمه قنات) استفاده میکردند.
اولین قنات ایرانی و جهان به طور قطعی مشخص نیست، اما شواهد موجود و مستندهای تاریخی، احداث کاریزهای بسیار عمیق را به دوران هخامنشیان (حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد) نسبت میدهند.
بر اساس روایتهای تاریخی و سفرنامهها، از جمله سفرنامه ناصر خسرو، قناتها نقش مهمی در آبادانی مناطقی چون گناباد داشتهاند و حتی ساخت قنات قصبه گناباد با اسطورههایی چون کیخسرو نیز گره خورده است که قدمت عمیق و تاریخی این دانش را نشان میدهد.
- شیوه ساخت قنات (از مادر چاه تا مظهر)
فرایند ساخت یک قنات یک عملیات پیچیده و خطرناک مهندسی است که توسط مقنیان با تجربه انجام میشد:
شناسایی محل مادر چاه: کار از دامنههای کوهستانی و نقاط پرآب با حفر یک چاه اکتشافی (گمانه) آغاز میشود. در صورت رسیدن به سفره آب زیرزمینی پایدار، این نقطه به عنوان مادر چاه تعیین میشود. عمق مادر چاه میتواند دهها تا صدها متر باشد.
حفر میله چاهها: در امتداد مسیری که آب باید به دشت و زمین کشاورزی برسد، مقنیها به صورت عمودی و با فواصل منظم (معمولاً ۲۰ تا ۵۰ متر) چاههایی به نام میله چاه حفر میکنند. این چاهها برای انتقال مصالح، تهویه هوا و خروج خاک حفر شده ضروری هستند.
حفر کوره (تونل): مهمترین بخش کار، حفر یک تونل افقی یا شیبدار بسیار ملایم (معمولاً با شیبی کمتر از ۰.۵ درصد) به نام کوره یا دهلیز است که میله چاهها را به یکدیگر متصل میکند و آب را از مادر چاه جمعآوری کرده و به سمت خروجی هدایت میکند. دقت در حفظ این شیب حیاتی است تا آب بدون نیاز به نیروی محرکه، به آرامی جریان یابد.
مظهر قنات: تونل زیرزمینی تا رسیدن به سطح زمین در منطقه پاییندست (دشت یا آبادی) ادامه مییابد. نقطهای که آب برای اولین بار از زیر زمین خارج و در سطح جاری میشود، مظهر قنات نامیده میشود که در آنجا آب به جویها و شبکههای آبیاری تقسیم میگردد.
طولانیترین قنات ایران، قنات تاریخی زارچ در یزد است که با طولی حدود ۱۰۰ کیلومتر و دارا بودن بیش از ۲۱۰۰ حلقه چاه، یکی از حیرتانگیزترین شاهکارهای آبی جهان محسوب میشود. عمیقترین قنات جهان نیز متعلق به قنات قصبه گناباد است که عمق مادر چاه آن به حدود ۳۰۰ متر میرسد.
- ۱۱ قنات ایرانی ثبتشده در فهرست جهانی یونسکو
در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۱۱ قنات از شش استان کشور به صورت یک پرونده زنجیرهای با عنوان “قنات ایرانی” در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند. هر یک از این قناتها به دلیل ویژگیهای خاص خود، سندی گویا بر دانش بومی ایرانیان در مدیریت آب هستند:
- قنات قصبه گناباد (خراسان رضوی)
این قنات بهعنوان عمیقترین و قدیمیترین کاریز جهان شناخته میشود. قدمت آن به حدود ۲۷۰۰ سال و دوره هخامنشیان باز میگردد.
عمق مادر چاه این قنات به حدود ۳۰۰ متر میرسد که حفر آن در آن دوران با ابزارهای ساده یک معجزه مهندسی است. قنات قصبه بیش از ۴۷۰ میله چاه دارد و آبدهی پایداری را برای شهر گناباد فراهم کرده است؛ شهری که بدون این کاریز، امکان حیات نداشت. قصبه نماد اصلی شاهکار مدیریت آب در کویر است.
- قنات بلده فردوس (خراسان جنوبی)
قنات بلده فردوس، مجموعهای از ۱۵ رشته قنات و ۴ چشمه است که آبهای سطحی درهها را جمعآوری کرده و با یکدیگر ترکیب میکند تا یک شاهجوی پرآب را پدید آورد.
این سیستم هوشمند، بازمانده از دوره ساسانی است و در طول مسیر ۳۵ کیلومتری خود، چندین روستا از جمله باغستان بالا و پایین و اسلامیه را سیراب کرده و بیش از ۲۳۰۰ هکتار زمین کشاورزی را احیا کرده است. این قنات نقش محوری در شکلگیری و پایداری شهر فردوس در دل کویر داشته است.
- قنات زارچ یزد (یزد)
قنات زارچ با طولی بالغ بر ۱۰۰ کیلومتر و بیش از ۲۱۰۰ حلقه چاه، طولانیترین قنات ایران و یکی از طولانیترینهای جهان محسوب میشود.
قدمت آن به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش و دوران پیش از اسلام باز میگردد. بخش منحصر به فرد آن، وجود مقطع مربعی در کوره است (بر خلاف مقطع گرد رایج) و گذر آن از زیر مسجد جامع یزد، که نشاندهنده اهمیت این آبراه در شکلگیری بافت شهر تاریخی یزد است.
- قنات حسن آباد مهریز (یزد)
این قنات بهعنوان یکی از پرآبترین و منظمترین قناتهای یزد شناخته میشود. قدمت آن به دوره میانه اسلامی (قرن هشتم هجری) باز میگردد و از کوههای غربالبیز سرچشمه میگیرد.
حسنآباد به دلیل نظام دقیق و عادلانه تقسیم آب توسط “میرآبها” و همچنین ساختار و شیببندی بینقص خود، اهمیت ویژهای دارد. این کاریز نقش اصلی را در آبیاری باغها و مزارع منطقه مهریز ایفا کرده است.
- قنات آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز (یزد)
توضیح: این قنات در واقع آب مورد نیاز یک آسیاب آبی تاریخی در شهر مهریز را تأمین میکرده است. قناتهای متعددی در منطقه مهریز وجود دارند که نشاندهنده ارتباط تنگاتنگ این سیستمهای آبرسانی با صنایع محلی و تأمین نیازهای روزمره مردم است.
این آسیاب آبی و قنات مرتبط با آن، نمونهای از کاربری صنعتی آب قنات و نبوغ ایرانیان در استفاده از انرژی هیدرولیک در مناطق کویری است.
- قناتهای قاسمآباد و اکبرآباد (بم، کرمان)
این دو قنات به دلیل ویژگی دوقلو بودن و موازی بودنشان در کنار یکدیگر در پرونده یونسکو ثبت شدند. این قناتها در نزدیکی ارگ تاریخی بم قرار دارند و قدمت آنها به دوران ساسانی و اوایل دوره اسلامی باز میگردد.
دوقلو بودن آنها نشاندهنده افزایش نیاز آبی منطقه در طول تاریخ بوده و هر کدام دارای مدیریت آبی جداگانه اما هماهنگ برای آبیاری نخلستانهای حاصلخیز بم بودهاند.
- قنات جوپار (کرمان)
قنات گوهرریز جوپار با قدمتی حدود ۷۵۰ ساله و متعلق به دوره صفوی، یکی از فعالترین قناتهای منطقه جوپار کرمان است.
این قنات از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه میگیرد و از آبهای دائمی کوهستان برای آبیاری مزارع و باغهای شهرستان جوپار استفاده میکند.
گوهرریز به دلیل پایداری و کیفیت بالای آب خود در منطقه مشهور است و سهم بزرگی در کشاورزی و اقتصاد منطقه دارد.
- قنات مون (اردستان، اصفهان)
قنات مون، یک شاهکار فنی بینظیر و تنها قنات دوطبقه جهان است. این قنات دارای دو سطح (طبقه) آبدهی مستقل است؛ به گونهای که آب در هر طبقه جاری است اما آب یک طبقه به دیگری نفوذ نمیکند. این پدیده مهندسی حیرتآور، که حدود ۸۰۰ سال پیش احداث شده، نشاندهنده دانش عمیق مقنیان ایرانی در کنترل فشار و نفوذ آبهای زیرزمینی در عمق است.
- قنات وزوان (اصفهان)
قنات وزوان یکی از نادرترین قناتهای جهان است که دارای یک سد زیرزمینی است. این سد به مقنیان اجازه میداد تا در فصول کمآبی، با بستن دریچهها آب را ذخیره کرده و در زمان نیاز کشاورزی (فصل تابستان)، آن را آزاد کنند.
این سیستم ذخیرهسازی و مدیریت آب فصلی، نشاندهنده تدبیر بینظیر برای مقابله با نوسانات منابع آبی در فلات خشک ایران است.
- قنات مزدآباد (اصفهان)
قنات مزدآباد نیز مانند وزوان دارای ساختار سدهای زیرزمینی برای ذخیره آب در فصل زمستان است. ویژگی منحصر به فرد دیگر این قنات، وجود دو رشته آب مجزا با دمای متفاوت (سرد و گرم) در کنار یکدیگر است.
این پدیده، که از لحاظ زمینشناسی و مهندسی شگفتانگیز است، نشاندهنده بهرهبرداری مقنیان از ویژگیهای لایههای مختلف آبهای زیرزمینی است.
ثبت قنات ایرانی در یونسکو
در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاههای کشاورزی و دائمی توسط سیستم باستانی قنات پشتیبانی میشوند. این سیستم، از طریق بهرهبرداری از سفرههای آب آبرفتی در بالادست درهها و هدایت آب از طریق تونلهای زیرزمینی با نیروی جاذبه، اغلب در مسافتهای بسیار طولانی، آب را منتقل میکند.
یازده قنات که نماینده این سیستم هستند، شامل استراحتگاههایی برای کارگران، مخازن آب و آسیابهای آبی نیز میباشند. سیستم سنتی مدیریت جمعی که هنوز برقرار است، امکان اشتراک و توزیع عادلانه و پایدار آب را فراهم میکند. قناتها گواهینامهای استثنایی بر سنتهای فرهنگی و تمدنها در مناطق کویری با آب و هوای خشک هستند.
- ارزش جهانی برجسته
در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاههای کشاورزی و دائمی توسط سیستم باستانی قنات پشتیبانی میشوند که از طریق بهرهبرداری از سفرههای آب آبرفتی در بالادست درهها و هدایت آب از طریق تونلهای زیرزمینی با نیروی جاذبه، اغلب در مسافتهای بسیار طولانی، این امر را میسر میسازد.
هر قنات شامل یک تونل تقریباً افقی است که آب را از یک منبع زیرزمینی، معمولاً مخروط افکنه (Alluvial Fan)، جمعآوری میکند.
در این منبع، مادر چاه تا سطح مناسب سفره آب زیرزمینی حفر میشود. در فواصل منظمی در امتداد تونل، میله چاههایی حفر میشوند تا امکان خروج خاک و تهویه هوا فراهم شود.
این میلهها از بالا به صورت دهانههایی شبیه گودال دیده میشوند که خط مسیر قنات را از منبع آب تا سکونتگاه کشاورزی دنبال میکنند.
آب از طریق تونلهای زیرزمینی، موسوم به «کُشکن»، به دلیل شیب ملایم تونل و با نیروی جاذبه به سمت محل خروجی (مَظهَر) حمل میشود و از آنجا توسط کانالها بین زمینهای کشاورزی سهامداران توزیع میگردد.
سطوح، شیب و طول قنات با استفاده از روشهای سنتی محاسبه میشوند که نیازمند مهارت کارگران با تجربه قنات (مقنیها) بوده و طی قرنها نسل به نسل منتقل شده است.
بسیاری از قناتها دارای شاخههای فرعی و راهروهای دسترسی برای نگهداری هستند و همچنین شامل سازههای وابسته مانند استراحتگاه برای کارگران قنات، حمامهای عمومی و خصوصی، مخازن آب و آسیابهای آبی میباشند.
سیستم سنتی مدیریت جمعی که هنوز برقرار است، امکان اشتراک و توزیع عادلانه و پایدار آب را فراهم میکند.
معیارهای ثبت در یونسکو
معیار (iii): سیستم قنات ایرانی گواهینامهای استثنایی بر سنت تأمین آب برای مناطق خشک بهمنظور حمایت از سکونتگاهها است. دستاوردهای فناورانه و جمعی قناتها نقش حیاتی در شکلگیری تمدنهای مختلف دارند.
اهمیت حیاتی آن برای منطقه خشکتر، در نامگذاری فلات بیابانی ایران به نام «تمدن قناتها» تجلی یافته است. پراکندگی سکونتگاههای اولیه در مخروطافکنههای فلات داخلی و کویرهای ایران مستقیماً با الگوی توزیع سیستم قنات در سراسر کشور مرتبط است.
این سیستم همچنین یک سنت فرهنگی زنده و استثنایی از مدیریت جمعی منابع آب را ارائه میدهد.
معیار (iv): سیستم قنات ایرانی یک نمونه برجسته از یک مجموعه فناورانه است که مراحل مهمی در تاریخ اسکان انسان در مناطق خشک و نیمهخشک را نشان میدهد.
بر اساس محاسبات پیچیده و کیفیتهای معماری استثنایی، آب تنها با نیروی جاذبه در مسافتهای طولانی جمعآوری و منتقل میشد و این سیستمهای حمل و نقل در طول قرنها و گاهی هزارهها حفظ شدهاند.
سیستم قنات نه تنها امکان سکونت و کشاورزی را فراهم کرد، بلکه الهامبخش خلق یک سبک معماری و منظر کویری خاص شد که شامل خود قناتها و سازههای مرتبط با آنها، مانند مخازن آب، آسیابها، سیستمهای آبیاری و باغها، میشود.
- تمامیت و اصالت (Integrity and Authenticity)
تمامیت (Integrity)
یازده قنات تشکیلدهنده این مجموعه هنوز حامل آب فعال هستند و نه تنها ساختارهای معماری و فنی، بلکه کارکرد خود را نیز حفظ کردهاند.
آنها همچنان منابع حیاتی آب را که پایداری سکونتگاهها و باغهای ایرانی را تأمین میکنند، فراهم مینمایند و از طریق سیستمهای سنتی مدیریت جمعی نگهداری و اداره میشوند.
این سیستمهای مدیریتی به لطف همکاری مردم و بهرهبرداران، از گذشته دور دستنخورده باقی مانده و انتقال یافتهاند.
برای تضمین کارکرد مستمر قناتها، حوزههای آبریز آنها در حریم حفاظتی قرار گرفته و به دلیل نقش ضروریشان در تأمین منابع آب، به بالاترین سطوح حفاظت متعهد شدهاند.
به همین ترتیب، مناطق کشاورزی که توزیع و استفاده از منابع آب را نشان میدهند، از طریق حریمهای حفاظتی تحت محافظت قرار گرفتهاند تا امکان حفاظت کامل و بلندمدت از سیستم قنات فراهم شود.
- اصالت (Authenticity)
اصالت یازده قنات در زمینه طراحی، فناوری، مصالح ساختمانی، سنتها، تکنیکها، سیستمهای مدیریتی و همچنین میراث ناملموس مرتبط با دانش محیط طبیعی، فناوری مواد و فرهنگ بومی، رعایت شده است.
قناتها بر اساس همکاری اجتماعی، اعتماد جمعی و صداقت و همچنین عقل سلیم بنیانگذاری و ساخته شدهاند. علاوه بر این، پایداری و کارکرد آنها بر اساس چنین همکاری مشترکی مدیریت، حفظ، گسترش و توسعه یافته است.
- الزامات حفاظت و مدیریت
یازده قنات تشکیلدهنده این مجموعه در فهرست ملی آثار تاریخی جمهوری اسلامی ایران ثبت شدهاند. حوزههای آبریز و مناطق آبیاری آنها در مناطق حفاظتی ویژهای با عنوان حریم حفاظتی (Buffer Zones) قرار گرفتهاند.
تکمیل و تدوین فهرست جامعی از یازده جزء، به نظارت و اطلاعرسانی کامل در مورد دامنه کامل ویژگیهای حفاظت شده کمک خواهد کرد.
مدیریت کلی این ثبت زنجیرهای توسط یک کمیته راهبری متشکل از نمایندگان شوراهای قنات و ادارات دولتی ذیربط از جمله سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO)، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی، انرژی، راه و شهرسازی، سازمان حفاظت محیط زیست، بنیاد مسکن روستایی و سازمانهای مردم نهاد مرتبط با میراث فرهنگی و محیط زیست هماهنگ میشود.
مسائل مدیریت روزمره از طریق پایگاه ملی قنات در سازمان میراث فرهنگی، که از طریق دفاتر استانی ICHHTO عمل میکند، مورد بررسی قرار میگیرد.
در زمان نامزدی، یک استراتژی مدیریت و برنامه اقدام کلی ترسیم شد که این برنامه به طرحهای مدیریت و نگهداری برای اجزای منفرد توسعه خواهد یافت.
این طرحها شامل برنامههای تفسیر و مدیریت گردشگری و همچنین استراتژیهای آمادگی در برابر ریسک و پاسخ به بلایا خواهند بود.
یازده قنات تحت نظارت سنتی شوراهای قنات مدیریت میشوند؛ به طوری که هر قنات دارای شورای محلی خود است که از افراد آگاه در منطقه مربوطه تشکیل شده است.
سیستمهای مدیریتی سنتی قناتهای ثبتشده به ارزش منحصر به فرد آنها کمک میکند و همچنین برای حفظ مستمر و انتقال آنها به نسلهای آینده ضروری هستند.
دانش تاریخی و مهارتهای حرفهای که طی نسلها حفظ شدهاند، باید به طور مستمر منتقل شوند تا پایداری آینده این مجموعه تضمین گردد.
این سیستم مدیریتی، که توسط مالکان، توزیعکنندگان، مصرفکنندگان و مردم عادی ایجاد شده و با گذشت زمان توسعه یافته است، باعث شده که قناتها تا به امروز باقی بمانند و کلید حفاظت آینده آنها خواهد بود.
یازده قنات از طریق منابع ملی و با ابزارهای مالی و فنی پشتیبانی میشوند و اقدامات حفاظت و مدیریت در تمامی قناتها با رعایت اصالت و تمامیت آنها در حال انجام است.
عکاس و نویسنده مقاله: رضا گودرزی
در صورت نیاز به عکاسی طبیعت، میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کتاب نفیس عکس یا تابلوهای نفیس ایرانگردی و ایرانشناسی و همچنین برای انجام امور طراحی سایت، سئو گوگل و تنظیم مقاله های تخصصی (با تجربه و سابقه کاری از سال 1375) با ما در ارتباط باشید: 09001075213
لینک های مفیدبرای شما با توجه به صفحه ای که مطالعه فرمودید:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی و ایرانگردی در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای آشنایی با تمام میراث جهانی ثبت شده ایران در یونسکو، در سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
برای ورود به فروشگاه سایت پرشیا لطفا اینجا کلیک کنید.
این مقاله را می توانید از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
