کلیساهای ایران در حدود 312 عدد کلیسای سرپا و ویران می باشند که برخی از آن ها در لیست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده اند.
نگاهی کوتاه به تاریخ ارمنیان
با توجه به تعداد و پراکندگی زیاد کلیساهای ایران و گذشت 17 قرن از ساخته شدن اولین کلیسا در ایران و جدای نگاه های مختلف اداری، رهبری و دینی آن ها… در این مقاله نمی توان به تمام آن ها پرداخت و با توجه به سفرهای عکاس در دو دهه گذشته به سراسر ایران جهت عکاسی از این کلیساهای بینظیر، تنها اشاره ای کوچک به کلیساهای ایران و تاریخ ارمنیان ایران خواهیم داشت.
قبل از به صلیب کشیده شدن حضرت مسیح، ارمنیان ساکن شمال غرب ایران و ارمنستان آشنایی مختصری با ایشان داشتند و حتی حاکم وقت ارمنستان از ایشان برای سفر به ارمنستان دعوت به عمل آورده بود.
پس از به صلیب کشیده شدن حضرت مسیح، حواریون ایشان با توجه به وصیتش به منظور تبلیغ دین مسیحیت به یک سوی دنیا روانه شدند تا راه وی را ادامه دهند.
دو نفر از آن ها “تادئوس” و “بارتوقیموس قدیس” با فاصلهٔ زمانی کوتاهی، به مناطق جنوب ارمنستان و شمال غرب ایران سفر کردند و مردمان آن سامان را با دین مسیحیت آشنا کردند و توسط حکام وقت دستگیر و با جمعی از مسیحیان به شهادت رسیدند.
محل دفن تادئوس مقدس در داخل خاک ایران و در قره کلیسا است و قبر بارتوقیموس مقدس نیز در کلیسایی به همین نام در محوطهٔ پادگان نظامی نزدیک شهر باش قلعهٔ ترکیه قرار دارد.
نهال رسالت حضرت مسیح قبل از شهادت این دو تن در ارمنستان کاشته شد و به سرعت رشد کرد و در تمامی فلات ارمنستان و مناطق غرب و شمال غرب ایران گسترش یافت و بدین ترتیب آنان کلیسای ارمنی را بنیان گذاشتند که به همین دلیل کلیسای ارمنیان را کلیسای مقدس حواری ارمنستان می نامند.
دین مسیحیت از ترس مخالفان و حکام وقت به مدت بیش از دو قرن در خفا حفظ و تبلیغ شد تا این که در سال 301 میلادی به همت گریگور “لوساوریچ” دین مسیحیت به عنوان دین رسمی ارمنیان اعلام گردید. دو سال بعد گریگور لوساوریچ اولین کلیسای ارمنیان را در شهر اچمیادزین، نزدیک شهر ایروان، بنا کرد که آن را می توان اولین کلیسای رسمی جهان مسیحیت نامید.
از نظر سبک معماری، کلیساهای اولیه ارمنیان شکل تغییر یافتهٔ معابد قبل از مسیحیت را داشتند که طی قرون بعدی تکامل یافتند و دارای سبک های معماری مختلفی شدند. گنبد که یکی از قسمت های مهم ساختمان کلیسا است اولین بار در قرن چهارم میلادی مورد استفاده قرار گرفت.
چگونگی احداث کلیساهای ارمنیان در ایران
در واقع ساخت کلیساهای ایران را می توان به دو دسته کلیساهای “ارمنیان بومی” و “کلیساهای ارمنیان غیر بومی” تقسیم کرد. کلیساهای ارمنیان بومی بیشتر در مناطق شمال غرب ایران، که ارمنیان قبل از مسیحیت در آن می زیستند، قرار داشتند و ساختمان اولیهٔ بعضی از آنها به قرن چهارم میلادی باز می گردد و معماری آن هادنبالهٔ سبک معماری کلیساهای ارمنستان است.
قره کلیسا
قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس (عکس بالا) یکی از مهم ترین و قدیمی ترین کلیساهای ایران است که در لیست میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد و یکی از مهم ترین زیارتگاه های ارمنیان است که نزدیکی شهر جلفا و در دشت چالدران بر روی قبر تادئوس مقدس ساخته شده و بنای اولیه آن در قرن چهارم میلادی بنا نهاده شد. نام اسقف کلیسای تادئوس مقدس جزو اسامی اسقف های ارمنستان آمده است.
در زمان هجوم مغول ها این زیارتگاه دو بار در سال های 1230و 1242م مورد چپاول قرار گرفت، ولی از زمان حکومت ارغون شاه زیارت این مکان مجددا شروع شد. در سال 1285 میلادی زمانی که پادشاه ارمنیِ سیلیسیه برای مذاکره با ارغون شاه که در دوران حکومت وی زیارت این مکان مجدد امکان پذیر بود، به ایران آمد و به زیارت این مکان مقدس رفت.
در سال 1319 میلادی زلزله بزرگی رخ داد و متاسفانه این کلیسای کوچک کاملاً تخریب شد و بر طبق سنگ نوشته ای که در داخل کلیسا است به جای آن کلیسای مخروبه در سال 1329میلادی با همت اسقف زاکاره بستاتسی، قسمت شرقی ساختمان کلیسای فعلی، که به رنگ سیاه است، ساخته شد.
در زمان آغا محمدخان قاجار و لشکرکشی وی به قفقاز، کلیسا غارت و به آن خسارت هایی وارد شد که به همت اسقف کلیسا و اعانات ارمنیان ایران بازسازی آن از سال 1819میلادی شد. بر اساس لوحی که در بالای درب ورودی کلیسا نصب شده است، به دلایل سیاسی، این مکان مورد توجه عباس میرزا ولیعهد ایران، قرار گرفت و با حمایت های وی قسمت غربی ساختمان فعلی کلیسا به سبک معماری کلیسای اچمیادزین، به همراه ساختمان های اطراف آن ساخته شد.
در زمان بازسازی این کلیسا، مرکز خلیفه گری ارامنهٔ آذربایجان نیز به آنجا منتقل شد ولی پس از عقد پیمان ترکمنچای در سال 1828 میلادی ارمنیان مجبور به مهاجرت به سمت شمالی رودخانه ارس شدند و روستاهای اطراف قره کلیسا خالی از سکنه شد و بازسازی کلیسا ناتمام ماند. دو سال بعد نیز تشکیلات اداری خلیفه گری ارامنهٔ آذربایجان از آنجا به تبریز منتقل شد.
جنگ های سنگینی بین اهالی منطقه و نیروهای عثمانی که در زمان جنگ جهانی اول به داخل خاک ایران تجاوز کرده بودند در اطراف این کلیسا در گرفت و لطمات سنگینی به کلیسا رسید و مجددا متروکه شد، ولی از آنجا که به عنوان یک زیارتگاه، همواره مورد توجه ارمنیان بود، توسط سازمان میراث فرهنگی و کمک های ارمنیان مرمت می شود و از سال 1954میلادی (1333شمسی) مجدداً ارمنیان و دیگر مسیحیان ایران و دنیا، هر ساله به زیارت این مکان می آیند.
کلیسای استپانوس مقدس
در نزدیکی شهر جلف و در کنار رود ارس و قسمت جنوبی آن در بین کوه های بلند و در منطقه ای زیبا و حوش آب و هوا یکی دیگر از کلیساهای ایران بنام کلیسای استپانوس مقدس قرار گرفته که این کلیسا نیز در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. بنای اولیه این کلیسای بینظیر به قرن هفتم تا نهم میلادی باز می گردد که در قرن های بعدی کاملاً تخریب شده است.
ساختمان این کلیسا بسیار زیبا و بینظیر است و برای عکاسان حرفه ای می تواند هدفی باشد که بارها به آن سفر کنند و آرشیو بزرگ عکسی برای مجموعه خود را تهیه کنند. در این کلیسا حتی مسلمانان نیز در زمان نماز به راز ئ نیاز با خدای خود می پردازند.
طبق روایتی پادشاه ارمنستان در قرن دهم میلادی آن را مرمت کرده و در نزدیکی کلیسا محل اقامتی نیز برای خود می سازد که متأسفانه از آنها اثری باقی نمانده است.
بنای فعلی، که در محل کلیسای اولیه احداث شده، بین سال های 1643 تا 1655 میلادی و قسمت های دیگر آن نیز در سال 1680 میلادی ساخته شده است.
در قرن پنجم میلادی و در زمان در جنگ آوارایر سربازان ارمنی بسیاری برای حفظ دین مردم خود در جنگ به شهادت رسیدند و روستاییان محل احداث ساختمان جدید کلیسا اقدام به جمعآوری باقیماندهٔ آنان کردند و آن ها را در پی کلیسا و در گوشه ای از آن دفن کردند. این کلیسا نیز مانند قره کلیسا مورد حمایت عباس میرزا قرار گرفت که در بالای سر در ورودی آن لوحه ای در این خصوص نصب شده است.
کلیسای زور زور
یکی دیگر از کلیساهای ایران که در نزدیکی شهر ماکو در شمال غرب ایران و دربین سال های 1298 تا 1314 میلادی ساخته شده، کلیسای کوچک، زیبا و دوست داسنتی “مریم مقدس” یا کلیسای “زور زور” است که به همراه کلیسای سنت استپانوس و قره کلیسا در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. که به مدت دو قرن مرکز علمی فرهنگی و تعلیمات دینی نه تنها ارمنیان اطراف خود، بلکه جنوب ارمنستان بوده است.
در زمان حکومت های هلاکوخان و ورود مُبلّغان کلیسای کاتولیک از فرقه دومنیکن ایتالیا به عنوان نمایندگان پاپ به سلطانیه و استقرار آنان در مراغه آن ها موفق به تسلط بر کلیسای زورزور شدند و بعد از مدتی این کلیسا و بناهای اطراف آن مرکز تدریس و تبلیغ مذهب کاتولیک در منطقه شد. شدت گرفتن جنگ های ایران و عثمانی و کشیده شدن دامنه های آن به منطقه باعث متروکه شدن کلیسا می شود.
این کلیسای زیبا هم اکنون در محوطه سد بارون قرار دارد و قابل بازدید برای همگان نیست. در سال 1366 شمسی طرح ساختمان سد بارون در منطقه به اجرا گذاشته شد و کلیسای زور زور در درون دره رودی قرار داشت که سد را بر سر راه آن ساختند.
با بسته شدن این سد و آبگیری دریاچه تمام کلیسا به زیر آب فرو می رفت و به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی با همکاری سازمان های ذیربط و یاری ارمنیان ایران اقدام به نجات کلیسای زور زور کردند و کلیهٔ سنگ های آن را شماره گذاری و به بالای بلندی انتقال دادن.
پس از انتقال سنگ های کلیسای مخروبه زور زور کار بازسازی کلیسا آغاز شد و این کار منحصر به فرد در سال1378 شمسی به پایان رسید و کلیسا مجدداً شکل اولیه خود را بازیافت و هم اکنون کلیسای زورزور با چشم اندازی بسیار زیبا، در کنار دریاچهٔ سد بارون بر بالای بلندی قرار دارد.
کلیساهای شهر اصفهان
شهر اصفهان یکی از زیباترین و هنری ترین شهرهای جهان است که میراث جهانی متعددی را در لیست یونسکو دارد و زیباترین و سالم ترین کلیساهای ایران را نیز در دل خود دارد. ارمنیان حدود 400 سال ها قبل و پس از ورود به پایتخت صفویه در شهر و حومه جنوبی رودخانهٔ زاینده رود مستقر می شوند و جمعاً سی کلیسا در آن می سازند که شش بنای آن در خود شهر اصفهان و 24 بنا در جنوب رودخانه یا منطقهٔ جلفا قرار داشت، در حال حاضر فقط سیزده کلیسا باقی مانده است و مابقی در زمان هجوم افغانان و جنگ های داخلی ویران گردیدند.
کلیساهای شهر اصفهان در کلیات سبک معماری و پلان خود شبیه کلیساهای ارمنستان هستند ولی از نظر نمای خارجی و گنبد، به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار دارای سبک معماری ایرانی هستند.
مجموعهٔ کلیسای وانک اصفهان
یک سال پس از استقرار ارمنیان در اصفهان در سال 1606میلادی کلیسایی بسیار کوچک در محل فعلی کلیسای وانک ساخته شد که در سال 1655م تخریب می شود. سپس با کمک های مالی دو تن از تاجران ارمنی به نام های “خواجه آودیک” و “خواجه پتروس” و همت اسقف اعظم اصفهان ساختمان کلیسای فعلی آغاز می شود که در سال 1664م خاتمه می یابد.
در زیر محراب کلیسا، قبر دو روحانی قرار دارد که یکی متعلق به بانی کلیسا، یعنی “اسقف اعظم داوید” و دیگری متعلق به پدر چاپ یعنی “خاچاطور کساراتسی” است. مابقی قسمت های مجموعه شامل برج ناقوس، موزه، قسمت های اداری و غیره طی قرون بعدی به آن اضافه گردیده است.
با اتمام کار کلیسای وانک اصفهان، این مکان مرکز خلیفه گری ارامنهٔ ایران، بجز آذربایجان، می گردد. قابل ذکر است که در زمان مرمت محوطه این کلیسا در سال1850 میلادی از سنگ های یکی از کلیساهای ویران شدهٔ اصفهان، به نام کلیسای توماس مقدس، استفاده شده است.
در آینده نزدیک درباره سایر کلیساهای ایران در این مقاله برای شما مطالبی درج خواهیم کرد…
سخن عکاس
در سفرهای متعددی که در طول دو دهه به سراسر اسران داشتم، عکاسی از کلیساهای ایران با معماری خاص و طبیعت زیبای اطرافشان و نقاشی های بینظیر دیوارهایشان همیشه برای من جذاب بوده و چه بسا به بعضی از آن بارها سفر کردم.
کار عکاسی از تمام کلیساهای ایران به دلیل پراکندگی در ایران بسیار سخت است ولی در سفر به هر منطقه بخصوص شمال غرب و اصفهان… در هر حال کلیسایی برای عکاسی وجود دارد
جدای این نگاه هنری و عکاسی به کلیساها، زندگی و دوستی با هموطنان ارمنی نیز در این سال ها بی تاثیر نبوده، مردمی که بیش از 4 قرن است با آرامش در کنار ما زندگی، تجارت، ورزش می کنند و حتی در جنگ ها و دفاع از میهن شرکت می کنند و شهید می دهند.
خاطرات بسیاری در سفرهای عکاسی دارم ولی شاید یکی از به یادماندنی ترین آن ها نماز خواندن مسلمانان در کلیسای سنت استپانوس بود، چرا که کلیسا هم مانند مسجد خانه خداست
کتاب عکس کلیساهای ایران
هم اکنون آرشیو عکس بسیار زیبایی که برترین کلیساهای ایران در طول دو دهه عکاسی آماده شده که در نظر داریم یک کتاب عکس نفیس در سایز رحلی (24-34 سانتیمتر) با جلد سخت و قاب نقیس در تیراژ 1000 عدد چاپ کنیم.
از برندها و شرکت هایی که قصد همکاری و اسپانسری در چاپ این کتاب یا انجام امور مسولیت های اجتماعی خود دارند دعوت می شود تا با ما تماس بگیرند یا با کلیک بر روی دکمه زیر وارد صفحه کتاب عکس کلیساهای ایران شوند:
برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی، پیشنهاد می کنیم به قسمت ایرانشناسی در سایت شهر گوهرها سری بزنید.
هم اکنون می توانید این مقاله را از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید:
