موزه ایران باستان

موزه ایران باستان در سال 1316 به عنوان اولین موزه ایران ساخته شد و دارای دو بخش دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی در دو طبقه است.

موزه ملی ایران، موزه مادر

در واقع موزه ایران باستان یک بخش از موزه ملی ایران است، موزه ای که در دو ساختمان ایران باستان و دوران اسلامی یافته های باستان شناسی از دوران پارینه سنگی (یک میلیون سال پیش) تا اسلامی را در خود جای داده است و به عنوان یکی از بزرگ ترین موزه های دنیا نیز شناخته می شود.

ساختمان موزه

معمار بنای موزه ایران باستان “آندره گدار” معمار فرانسوی بود که با کمک دو معمار ایرانی بنام های استاد مراد تبریزی و عباسعلی معمار اجرای ساخت این پروژه عظیم در زمان خود را بر عهده گرفتند. نمای ورودی موزه با الهام از طاق کسری طراحی و ساخته شد.

این ساختمان دو طبقه با پنجره های بزرگ تقریبا تنها موزه ای در دنیا است که از نور طبیعی استفاده می کند، البته ویترین های داخل موزه تماما دارای لامپ های مخصوص هستند.

موزه ایران باستان دارای دو موزه “پیش از تاریخ ایران” که در آن یافته های باستانشناسی از دوران پارینه سنگی قدیم تا اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد یعنی کهن ترین دوران تاریخ تا پیش از ابداع نگارش را شامل می شود، قرار دارد و موزه “دوران تاریخی” که یافته های باستانشناسی و اشیائی از اواخر هزاره چهارم که همان دوره آغاز بکارگیری نگارش تا پایان دوران ساسانی در آن به نمایش درآمده است.

دوران پیش از تاریخ

پس از ورود به ساختمان موزه ایران باستان در طبقه دوم در ابتدا وارد بخش پیش از تاریخ یعنی دوران شکار و جمع آوری شکار که همان پارینه سنگی و فراپارینه سنگی است می شوید. در تالار اول کهن ترین و قدیمی ترین ابزارهای ساخت دست بشر که برای تراش پوب و ساخت صلاح برای دفاع و شکار و بریدن پوست و گوشت و شکستن استخوان استفاده می شد و یک میلیون تا دویست هزار سال قدمت قرار دارند و از مناطق باستانی در ایران مانند شیوه تو مهاباد، غار دربند و گنج پر گیلان، کشف رود خراسان بدست آمده به نمایش درآمده است.

در حدود دویست هزار قبل دوره “پارینه سنگی میانی” آغاز گردید، دورانی که انسان مدرن اولیه یا نئاندرتال در ایران زندگی می کرده و تا حدود چهل هزار سال پیش ادامه داشت. از آثار این دوره می توان به سنگواره های یافت شده جانوران در غارها و پناهگاه های بشر در آن دوران و ابزارهایی از سنگ چخماق، ابزارهای نوک تیز و خراشنده های محتلف که برای قصابی شکارها و استفاده از پوستشان استفاده می شد از مکان هایی مانند نیاسر و قلعه بزی، غارهای کنجی و قمری اشاره کرد که در تالار دوم موزه ایران باستان به نمایش درآمده است.

حدود چهل هزار سال پیش دوره “پارینه سنگی جدید” آغاز شد که تا بیست هزار سال پیش ادامه پیدا کرد که با ورود انسان هوشمند و فرهنگش همزمان است. غار یافته در لرستان و غار ملاورد در کرمانشاه از مهم ترین سکونتگاه های این دوره است.

ساختن ابزارهای سنگی از تیغه و ریز تیغه رواج در این دوره یافت و استفاده از ابزارهای استخوانی و تزیینات شخصی مانند گل اخرا به عنوان ماده رنگی، آویز صدفی و دندان حیوان ها رواج یافت. اشیاء این دوره در تالار سوم موزه ایران باستان به نمایش درآمده است.

در دوره بعد “فراپارینه سنگی” حدود بیست هزار سال پیش شروع شد و دوازده هزار سال پیش در پایان عصر یخبندان به پایان رسید. ذخیره کردن مواد خوراکی، ساخت ابزارهای ترکیبی و کاربرد سنگ ساب از ابداع های انسان در این دوره بود که در مکان هایی مانند پناهگاه پاسنگر در لرستان و غار علی تپه مازندران کشف شده که در تالار سوم موزه ایران باستان به نمایش درآمده است.

از دیگر آثار معروف دوران پارینه سنگی در موزه ایران باستان می توان به تکه استخوانی با اثر برش لبه تیز ابزار سنگی، استخوان اسب سانان، آهو، که در غار قلعه بزی اصفهان کشف شد و بیش از چهل هزار سال قدمت دارد اشاره کرد.

کهن ترین مجموعه این آثار شامل بخش هایی از سنگواره یک گونه منقرض شده خرس به نام خرس غار و دندان های گوزن که از غار دربند گیلان با بیش از دویست هزار سال قدمت و همچنین سنگواره هایی از کفتار، گور و خرس که از غار وزمه با قدمتی در حدود هفتاد تا ده هزار  سال است.

در دوره نوسنگی انسان شروع به یکجانشینی کرد و نخستین روستاها بنیان گذاری شد. اهلی کردن حیوان های گوسفند و بز و تولید غلات، ساخت ظرف های سنگی و سفالی و زندگی دایم در یک خانه و مکان در این دوره شروع شد که البته آثار معماری خاصی از این دوران در دست نیست و تنها بقایای اجاق و حفره هایی که نقش انبار را احتمالا بازی می کردند پیدا شده است.

در این دوره انسان برای درو کردن غلات از داس های استخوانی با تیغه های سنگی استفاده می کرد. ساخت پیکرها و مجسمه های انسان و جانوران مانند سگ، بز، گوسفند و گراز از گل و سنگ مانند پیکرک های انسانی گلی یافت شده از تپه گنج دره، پیکرک گلی انسان مشهور به اله باروری یافت شده از تپه سراب کرمانشاه با بیش از نه هزار سال قدمت، ینگ چخماق و تپه توله ای نیز در این دوره رواج یافت.

نخستین نمونه های سفال به اعتقاد دانشمندان در غرب ایران ساخته شده است.سفال هایی که در ابتدا زمخت بودند ولی بعدها طریف تر شدند و سفالگران تقوش گیاهی، جانوری، هندسی و انسانی را بر روی این سفال ها آفریدند. در صورتی که به تالار شماره جهار موزه ایران باستان بروید نمونه هایی از سفال ها، خشت و اشیاء گلی که در تپه گنج دره، موشکی، جری، قلعه رستم و عبدالحسین بدست آمده را می توانید ببینید.

بعد از دوره نوسنگی یا همان پایان دوره نخست روستانشینی، مرحله دوم که به دوره مس و سنگ معروف است آغاز می گردد. در این دوره ژتون ها و اشیاء شمارشی، ریسندگی، سردوک ها، مهرهایی با نقش گیاهی و جانوری و انسانی و پیکرک ها نیز متداول شد.

ساخت مهرهای مسطح با نقوش هندسی ساده از جنس گل پخته، قیر طبیعی و سنگ های رسوبی که از سایت های باکون، سه گابی، حصار و گیان بدست آمدند، نشان دهنده مبادله های منطقه ای است که به دنبال تحول های اجتماعی و اقتصادی و مهارت های تولید سفال، ساخت چرخ سفال گری و گوره های جدید در کنار ساخت ابزار مسی، شکل گیری طبقات اجتماعی و کالاهای تجملی، شکل گرفت که ربخی از آن ها را می توانید در موزه ایران باستان ببینید.

موزه دوران تاریخی

دوره مفرع در ایران باستان یک دوره تاریخی بسیار مهم است که در آن استفاده از آلیاژ مفرغ و شروع اولین تلاش ها برای تشکیل حکومت صورت گرفت و مربوط به دوره زمانی سه هزار تا هزار و پانصد قبل از میلاد می شود. تولید های مفرغی مانند زین و یراق اسب، پیکره های جانوری و انسانی، گردنبند، سر سنجاق، ظرف ها، جنگ افزارها در این دوره صورت گرفت.

از سایت های مهم تاریخی مرتبط با این دوره در ایران می توان به شهداد، شهر سوخته، یانیق، یحیی، گیان، گودین و شوش اشاره کرد. در لرستان نیز مجوعه های منحصر به فرد مفرغی بسیاری بدست آمده که نقش های اساطیری، انسانی، گیاهی و جانوری استفاده شده است و هم اکنون در موزه ملی ایران قرار دارند.

شناخته شدن ترین و اولین تمدن در ایران تمدن عیلام می باشد  که تاریخ آن به چهار دوره آغاز عیلامی 3300 تا 2700 پیش از میلاد، عیلام قدیم 2700 تا 1500 پیش از میلاد، عیلام میانه 1500 تا 110 پیش از میلاد و عیلام نو 1000 تا 539 پیش از میلاد تقسیم شده و دوره عیلام میانه اوچ شکوه این تمدن بزرگ است و یکی از دیدنی ترین بخش های موزه ایران باستان بخش دوره عیلامی است.

در این دوره عیلامی ها اولین شهرها را در فارس و خوزستان فعلی ساختند و از هر چهار دوره عیلامی آقار فراوانی بدست آمده است که از مهم ترین و با شکوه ترین بناهای معماری این دوره می توان به زیگورات چغازنبیل و مجموعه بناهای اطراف آن ها اشاره کرد.

عیلامی ها شیوه نگارش خاص خود را داشتند ولی خط میخی را از همسایگان خود در بین النهرین در حدود 2200 پیش از میلاد یاد گرفتند و با زبان خود انطباق دادند. در تالار موزه ایران باستان نیز آجرنبشته ها، گل میخ های کتیبه دار، پیکره سفالی گاو با کتیبه ای بر پشت آن (عکس بالا) و لوله های شیشه ای قرار گرفته است.

دوره بین امپراطوری هخامنشیان و مفرغ را در ایران دوره “عصر آهن” می نامند که همانطور که از نامش پیداست وِیژگی این دوره آشنایی با ذوب آهن است. دیگر ویژگی این دوره گسترش توانمندی سفالگران در ساخت فرم های متنوع و جانوری است که نمونه های آن را در گیلان و تالش و سواحل مازندران و گورستان های متعدد به دست آمده است.

یکی از اعتقادهای رایج در این دوران، اعتقاد به زندگی پس از مرگ بوده و این موضوع ار به راحتی می توان از آئین های تکراری تدفین مردگان و قرارگیری اشیاء فراوان در گورها درک کرد.

مهمترین آثار بدست آمده در این دوره در استان گیلان می توان به آثار عمارلو، کلورز، مارلیک و املش، در استان اصفهان به تپه سیلک کاشان، تهران به تپه قیطریه اشاره کرد. بقایای آثار معماری نیز از برخی محوطه های تاریخی مانند حسنلو (آذربایجان غربی)، زیویه (کردستان)، باباجان (لرستان) و نوشیجان (همدان) بدست آمده است.

دست یابی به فن آوری ساخت اشیاء آهنی مانند جنگ افزار و ادوات کشاورزی دلیل اصلی نامگذاری این دوره بوده، گرچه مفرغ همچنان بیشترین استفاده را داشته است. بقایای تدفین اسب بصورت منفرد یا در کنار تدفین های انسانی یا زین و یراق مفرغی اسب نشان از اهمیت و همراهی اسب در کنار انسان داشته است.

حدود 2500 سال قبل امپراطوری پارسی هخامنشی تشکیل شد. در گشترده ترین شکل جغرافیایی دوران قدرت خود از هند و کوه های هنوکش در شرق تا مصر و دریای اژه و مدیترانه در غرب را دربر می گرفت و تقریبا می توان گفت مهم ترین، بزرگترین و دیدنی ترین بخش موزه ایران باستان نیز به این دوره اختصاص دارد.

اسناد به جا مانده در از این دوره نشان دهنده بکار گیری خط در سطح وسیعی در دستگاه حکومتی هخامنشیان داشته است. اسناد مدارک حسابداری و مدیریتی، خقوق و دستمزد کارگران و جزییات امور مدیریتی در بین آن ها به چشم می خورد.

برای نخستین بار سکه در ایران توسط داریوش بزرگ ضرب شد و هنرهای مختلف از جمله سنگ تراشی و فلزکاری در دوره هخامنشیان رونق گرفت. از مهمترین اشیاء دوره هخامتشی در داخل موزه ایران باستان می توان به پیکره سنگی بدون سر پنه لوپه، تندیس سنگی بدون سر داریوش که به فرمانش در مصر ساخته شد، نقش برجسته بارعام تخت جمشید، ستون سنگی با سرستون به شکل دو گاو پشت به هم، اشاره کرد.

استفاده از سنگ لاجورد و نوعی خمیر معروف به آبی مصری نیز در این دوره رونق داشت و پیکره شیر نشسته و گاو از سنگ لاجورد و سردیس شاهزاده هخامنشی و ظروف از دیگر آثار این دوره است که در موزه ایران باستان برای بازدید قرار گرفته اند.

دوران سلوکی پس از حمله اسکندر به ایران و توسط جانشینان وی در سال 312 پیش از میلاد بنا نهاده شد. هنر و فرهنگ هلنی، ساخت پیکرک های مفرغی خدایان یونانی مانند هرمس، زئوش، دمیتر، سکه هایی با چهره اسکندر و خدایان همراه با خط یونانی و ساخت معبد لائودیسه در نهاوند از پیامدهای این دوران است. سنگ نبشته یادمان بنای معبد لائودیسه که به دستور آنتیوخوس نوشته شده و چهره مفرغی آنتیخوس چهارم که از معبد شمی در ایذه بدست آمده است از آثار به نمایش درآمده در موزه ایران باستان است.

سوارکاران و تیراندازانی سلحشور و ماهر از شمال شرق ایران بنام پارتیان حکومتی تشکیل دادند بنام بنیان گذار خود “اشک اول” بنام اشکانیان. آن ها حدود 500 سال بر ایران حکومت کردند که تقریبا طولانی ترین دوران حکمرانی در ایران است.

در شهرهایی مانند نسا در ترکمنستان، هکاتوم پلیس یا شهر صد دروازه، هاترا، پالمیر (شهری تجاری در سوریه)، دورااروپوس در ساحل فرات و الیمایی در ساحل خلیج فارس آثار بسیاری از دوره اشکانیان بدست آمده است که نشان دهنده بزرگی و اهمیت امپراطوری اشکانیان در دوره های مختلف تاریخی است.

سفال های کتیبه دار به خط آرامی و پهلوی اشکانی و نقش برجسته های سنگی، انواع تکوک (ریتون) سفالی، مفرغی و شیشه ای زرین و سیمین، پیکرک، ظرف و مجسمه بزرگ زاده اشکانی حکایت از دانش آن ها در قلزکاری و به ویژه ریخته گری پیکره های بزرگ دارد که نمونه های آن در هم اکنون در تالار موزه ایران باستان قرار دارد.

ساسانیان در سال 224 میلادی قدرت را در دست گرفتند و مدعی تداوم دوران با شکوه هخامنشیان شدند. هنز شاهانه ساسانی به لطف نقوش پارچه های ابریشمی، گچبری هایشان در سراسر آسیا  و اروپا، طروف سیمین و زراندود شان به همراه هنرشان در آسیا و اروپا رواج یافت.

گچ بری و موزاییک کاری های بی نظیر از بقایای دوره ساسانیان در تپه حصار دامغان، حاچی آباد و بیشابور در فارس و چال ترخان در ری هم اکنون زینت بخش آخرین تالار موزه ایران باستان است.

ساسانیان سکه های ساسانی را با نقش پادشاهان یا انواع تاج و تزیینات آرایشی . کتیبه هایی به خط پهلوی ساسانی با دقت بسیار ظرب کردند. اشیاء فلزی مانند طروف سیمین در اشکال مختلف با نقوش انسانی و حیوانی نیز از دیگر آثار این دوران است.

یکی از جذاب ترین و مهیج ترین قسمت های سفر برای توریست ها و گردشگران بین المللی، بازدید از موزه های بزرگ در هر سفر است. جایی که در یک سالن با فرهنگ و تاریخ چند هزار ساله یک کشور آشنا می شوید و گویی به تمام نقاط آن سفر می کنید.

ایران با دارا بودن فرهنگ و تاریخ شگفت انگیز ومنحصر به فرد خود، حدا از اماکن تاریخی و گردشگری بسیار خود، بدون شک غنی ترین و منحصر به فرد ترین موزه های جهان را دارد، موزه های که اگر غارتگران و دزدان اموال میراث فرهنگی نبودند و تاریخ ایران را برای خارجی ها به یغما نمی بردند، هم اکنون بزرگ ترین موزه های تاریخی در دنیا بودند.

موزه ایران باستان برای شخص بنده مقام و جایگاه خاصی دارد و طی شش سال گذشته بارها و بارها از آن دیدن کرده و به عکاسی پرداخته ام. یکی از لذت هایی که ممکن است برای عکاسان حرفه ای در این موزه فراهم باشد، عکاسی با نور آفتاب در آن است (مانند شیر سفالی هخامنشی در سفحه 90 کتاب موزه ایران باستان )، زیرا در موزه های جهان نورپردازی با نور ثابت انجام می شود و موزه ایران باستان تنها موزه ای است که در دنیا با نور طبیعی قابل بازدید است.

موزه ایران باستان تقریبا اولین و مهم ترین مکان برای بازدید در لیست توریست های خارجی در سفر به ایران است و در نهایت امیدوارم این کتاب برای آنان که روزی تاریخ و فرهنگ ایران را در این کتاب می خوانند و می بینند، همانقدر جذاب و مهیج باشد که در هنگام بازدید از موزه برای بازدید کننده جذاب و مهیج است و بتوانند آن را تجربه کنند.

رضا گودرزی، نوروز 1396

در نوروز سال 1396 کتاب عکس موزه ایران باستان از نگاه رضا گودرزی به چاپ رسید. تیراژ چاپ کتاب موزه ایران باستان هم اکنون تمام شده است و چاپ دوم کتاب در دست بررسی است. در صورتی که علاقمند به دریافت اطلاعات بیشتر یا علاقمند به حمایت و اسپانسری در  چاپ این کتاب دارید لطفا با ما تماس بگیرید و پیشنهاد میکنیم با کلیک روی دکمه زیر به صفحه کتاب موزه ایران باستان در سایت بروید:

برای خواندن مقاله های بیشتر در زمینه ایرانشناسی، پیشنهاد می کنیم به قسمت ایرانشناسی در سایت پرشیا اکسپو سری بزنید.

هم اکنون می توانید این مقاله را از طریق واتساپ و تلگرام… به اشتراک بگذارید: